Aν με ρωτούσε κανείς σχετικά με την ταινία που έχω δει πιο πολλές φορές στη ζωή μου, αφού θα έκανα πρώτες σκέψεις βασισμένες στις πιο πρόσφατες εκδοχές του εαυτού μου (Pulp Fiction, Lord of the Rings ή Fight Club), θα έφτανα εντέλει στο Lion King.
Όταν έμαθα για την ύπαρξη μιας σειράς κινουμένων σχεδίων βασισμένης στο Lion King που αναμένεται σε λίγους μήνες να κάνει πρεμιέρα στο κανάλι της Disney επέλεξα να κάνω μια επίθεση νοσταλγίας σε μια ταινία την οποία -ακριβώς επειδή είχα δει δεκάδες φορές σε σύντομο διάστημα- είχα ομολογουμένως αφήσει πίσω μου για τα καλά.
Είναι μεγάλη υπόθεση για ένα μέλος της γενιάς μου, της γενιάς που έχει ευκολότερη από κάθε άλλη την πρόσβαση στις παιδικές της μνήμες, να βρίσκει κάτι με το οποίο έχει συνδέσει την παιδική του ηλικία και για το οποίο δεν έχει μεσολαβήσει καμία άλλου είδους πρόσληψη παρά η άμεση σύνδεση από την παιδικότητα στην ενηλικίωση.
Το Lion King βγαίνει στους κινηματογράφους από τη Walt Disney Pictures το 1994 και γίνεται μια από τις πιο επιτυχημένες ταινίες κινουμένων σχεδίων που έχουν υπάρξει. Αφηγείται την ιστορία του Σίμπα, γιού του βασιλιά της ζούγκλας, που χάνει τον πατέρα του μετά από τις δολοπλοκίες του θείου του, Σκαρ. Ο Σίμπα αφού περιπλανιέται προσπαθώντας να ξεχάσει το παρελθόν αποφασίζει όταν έρχεται σε επαφή με τον νεκρό του πατέρα να επιστρέψει για να διεκδικήσει τον θρόνο που δικαιούται.
Από τα πρώτα πράγματα που παρατήρησα όταν ξαναείδα το Lion King ήταν το πόσο εντυπωσιακά καλή ταινία συνεχίζει να είναι. Έχοντας στο φόντο καταπληκτικά σχεδιασμένα τοπία της αφρικανικής σαβάνας, οι σεναριογράφοι στήνουν σπουδαίους χαρακτήρες. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι ο Μουφάσα, ο βασιλιάς των λιονταριών και πατέρας του Σίμπα. Ίσως και να πρόκειται για τον αριστοτεχνικότερα στημένο χαρακτήρα όλων. Αυστηρός, δυνατός και ταυτόχρονα προστατευτικός και στοργικός, ο Μουφάσα αποτέλεσε το απόλυτο πατρικό πρότυπο. Ο θάνατός του υπήρξε ίσως η συγκλονιστικότερη pop-culture στιγμή που βίωσαν τα παιδιά της δεκαετίας του ’90. Αν θυμάται κανείς κάτι από το Lion King είναι ακριβώς η σκηνή που ο Μουφάσα πέφτει από τον γκρεμό. Και όμως, ο χαρακτήρας αυτός ο οποίος αποτέλεσε κέντρο αναφοράς και του οποίο ο χαμός συνεχίζει να συγκινεί ακόμα και σήμερα, στήθηκε μέσα σε ελάχιστες σκηνές. Μπορώ να σκεφτώ μέσα σε ένα λεπτό δεκάδες χαρακτήρες σειρών «για ενηλίκους» που χτίζονταν για ολόκληρες σεζόν και των οποίων ο χαμός με συγκλόνισε όσο ένας αγώνας καναδέζικου πινγκ-πονγκ.
Ο θάνατος του Μουφάσα ήταν τόσο τραυματικός για την παιδική ψυχοσύνθεση που ο Roger Ebert χαρακτήρισε το Lion King “too intense for very young children”. Έτσι, μπαίνοντας στη θέση του Σίμπα ήταν σαν να βιώσαμε έναν αποχωρισμό από την πατρική φιγούρα. Αμέσως μετά τον θάνατό του, ο Σίμπα μένει απροστάτευτος μέσα στη ζούγκλα και ίσα που γλυτώνει από το κυνηγητό των υαινών, μέχρι να γνωρίσει τους Τιμόν και Πούμπα που θα γίνουν οι καλύτεροί του φίλοι και θα του εμφυσήσουν μια τελείως διαφορετική κοσμοθεωρία.
Τότε έχουμε περίπου ένα εικοσάλεπτο που τον πρωταγωνιστικό ρόλο παίρνουν οι Τιμόν και Πούμπα, οι οποίοι εκτός από το ότι πέτυχαν την απόλυτη catchphrase μιας ολόκληρης δεκαετίας, το «Ηakuna Matata», μέσα στα λίγα λεπτά που τους είδαμε έκαναν πιο πολλά επιτυχημένα αστεία από όλες τις 12 σεζόν Two and a Half Men μαζί.
Σε δεύτερο επίπεδο, ως προς την πλοκή, μπορεί το Lion King να αποτέλεσε την πρώτη ταινία της Disney που δεν βασίστηκε σε μια ήδη υπάρχουσα ιστορία, ωστόσο υπάρχουν φανερότατες επιρροές. Το μοτίβο της εξορίας ενός βασιλικού γόνου που έχασε άδικα τον θρόνο που δικαιούνταν και που τελικά επιστρέφει για να εκδικηθεί αυτούς που του τον στέρησαν είναι πανάρχαιο. Το βρίσκουμε ήδη στη Βίβλο, στις ιστορίες του Μωυσή ή του Ιωσήφ. Φανερότατη είναι βέβαια και η επίδραση του σεξπηρικού Άμλετ.
Πάντως όσο πανάρχαιο και αν είναι, το μοτίβο αυτό, μέσα σε μια ταινία που δημιουργείται κοντά στη δύση του 20ού αιώνα και για λογιαριασμό της Disney, αναπλαισιώνεται και μπορεί να δημιουργήσει περαιτέρω προβληματισμούς. Άλλωστε ο Σκαρ δεν είναι μόνο ένας κακός δολοπλόκος, μια απλή σκοτεινή πλευρά που υπηρετεί την παραμυθητική πλοκή. Ο Σκαρ συλλέγει και άλλα πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Ο «Κύκλος της Ζωής» και η «παλαιά» τάξη πραγμάτων
Mufasa: “Everything you see exists together in a delicate balance. As king, you need to understand that balance and respect all the creatures, from the crawling ant to the leaping antelope.”
Simba: “But, Dad, don’t we eat the antelope?”
Mufasa: “Yes, Simba, but let me explain. When we die, our bodies become the grass, and the antelope eat the grass. And so we are all connected in the great Circle of Life.”
Αυτά είναι τα λόγια του Μουφάσα προς τον νεαρό Σίμπα την ημέρα που ο πρώτος του υποδεικνύει στον δεύτερο το μελλοντικό του βασίλειο. Η ιδέα του «Κύκλου της ζωής» υπάρχει στον πυρήνα του Lion King. Η ίδια η αφήγηση είναι κυκλική: η ταινία ξεκινάει με τη γέννηση του Σίμπα και κλείνει όταν ανοίγει ένας νέος κύκλος με τη γέννηση του παιδιού του Σίμπα. Ο κόσμος γίνεται αντιληπτός ως μια οντότητα που συνεχίζει να υφίσταται μέσα από μια πολύ λεπτή ισορροπία. Όποιος προσπαθήσει να παρέμβει σε αυτή την ισορροπία απειλεί την ίδια την ύπαρξη του κόσμου.
Σε αυτόν τον «Κύκλο της ζωής» συμμετέχουν οι πάντες με έναν προκαθορισμένο, όμως, τρόπο. Όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου οφείλουν να γίνονται σεβαστά ως μέλη του Κύκλου, από το μυρμήγκι μέχρι την αντιλόπη. Με μια πρώτη ματιά πρόκειται για ένα πολύ όμορφο οικολογικό μήνυμα που περνάει από τους δημιουργούς της ταινίας προς τους νεαρούς θεατές της. Υπάρχει όμως και ένα δεύτερο επίπεδο.
Ο Κύκλος αυτός δεν είναι αφηρημένος ή χαώδης. Αντιθέτως, πρόκειται για μια τάξη πραγμάτων που πρέπει να μείνει αναλλοίωτη. Στην τάξη αυτή, κάθε πλάσμα έχει έναν συγκεκριμένο ρόλο που δεν πρέπει να υπερβεί. Οι αντιλόπες γίνονται θηράματα των λιονταριών και τα λιοντάρια μετά τον θάνατό τους γίνονται χορτάρι και επομένως τροφή για τις νέες αντιλόπες που θα γίνουν θηράματα από τα νέα λιοντάρια σε έναν κύκλο που δεν φαίνεται να σταματά.
Αυτή η αρμονική τάξη εκφράζεται μέσα από την ηγεμονία των λιονταριών και πιο συγκεκριμένα μέσα από την ηγεμονία των αρσενικών λιονταριών, μιας συγκεκριμένης κάστας που έχει το προνόμιο της βασιλείας. Έτσι, ο Μουφάσα και στη συνέχεια ο Σίμπα μπαίνουν σε μια σειρά άλλων βασιλέων της ζούγκλας που αφού πεθαίνουν και έχοντας εκπληρώσει τον ρόλο τους γίνονται αστέρια στον ουρανό ως διακοσμητικό στοιχείο των ζωντανών μελών του Κύκλου. Η εξουσία των λιονταριών φυσικοποιείται, ο Σίμπα δικαιούται τον θρόνο όχι επειδή είναι ικανότερος του Σκαρ αλλά επειδή έτσι ορίζει ο κόσμος.
Ο Σκαρ ως η ολοκληρωτική απειλή για τη σταθερότητα του Κύκλου
Ο Σκαρ είναι ο αδερφός του Μουφάσα και θείος του Σίμπα και ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου σε περίπτωση που δεν είχε γεννηθεί ο Σίμπα.
Από την πρώτη στιγμή που τον βλέπουμε, τονίζονται οι διαφορές του με την υπόλοιπη βασιλική οικογένεια. Ο Μουφάσα είναι το A- Lion λευκός, δυνατός και επιβλητικός. Ο Σκαρ από την άλλη έχει πιο σκουρόχρωμα τρίχωμα, είναι καχεκτικός αλλά ντελικάτος. Σε κάθε σκηνή που βλέπουμε τον Μουφάσα στο φόντο του υπάρχει ήλιος και φως ενώ τον Σκαρ συνοδεύει πάντα η σκια και το σκοτάδι. Ο Μουφάσα και ο Σίμπα είναι η αρχετυπική/πρότυπη εικόνα του λιονταριού που έχουμε στο μυαλό μας, ο Σκαρ αποκλίνει από αυτή.
Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον με την περίπτωση του villain της ιστορίας είναι ότι ο Σκαρ δεν είναι απλώς ένας δολοπλόκος που θέλει να πάρει την εξουσία επειδή είναι κακός και ματαιόδοξος. Αντιθέτως, το σχέδιο ανατροπής του Σίμπα δεν είναι αυτοσκοπός, όπως συμβαίνει συνήθως μέσα στο μοτίβο της κατάληψης της εξουσίας από έναν σφετεριστή. Ο Σκαρ προετοιμάζεται για έναν νέο τρόπο διακυβέρνησης στον οποίο απόλυτο ρόλο ηγέτη θα έχει ο ίδιος.
Η στιγμή που αποκαλύπτει στις ύαινες το σχέδιό του να σκοτώσει τον Μουφάσα και να πάρει εκείνος την εξουσία είναι ίσως η πλέον χαρακτηριστική όλων. Ο Σκαρ με την μορφή τραγουδιού βγάζει έναν λόγο που μοιάζει φασιστικός.
Από την αρχή του λόγου του μιλάει για ζήτημα τιμής («My words are a matter of pride») μια λέξη πολυχρησιμοποιημένη στους χιτλερικούς λόγους, ιδίως της πρώτης περιόδου της ναζιστικής εξουσίας. Καλεί τις ύαινες να βρίσκονται υπ’ατμόν για καταπληκτικά νέα και στη συνέχεια πληροφορεί για την ανάδυση μια Νέας Τάξης, παρεμφερούς με εκείνη που ευαγγελιζόταν η ναζιστική προπαγάνδα, η οποία θα έρθει να αντικαταστήσει τον παραδοσιακό χάρτη του «Κύκλου της ζωής». Όταν μια από τις ύαινες τον ρωτάει για το πού χωράει εκείνη στη νέα αυτή τάξη, ο Σκαρ την κάνει συνεργάτη του. Οι ύαινες θα έχουν ανταμοιβή σε περίπτωση που βοηθήσουν στη δολοπλοκία του. Θα γίνουν μέλη του βασιλείου και θα εξασφαλίσουν τροφή αρκεί να μην του φέρνουν καμία αντίρρηση.
Οποιαδήποτε αμφιβολία για την ιδεολογική συγγένεια του λόγου του Σκαρ με φασιστικές και ναζιστικές ιδεολογικές ρίζες βρίσκει την απάντησή της στο ξεκίνημα του δεύτερου μέρους του κομματιού-μανιφέστο του.
Ο Σκαρ καθισμένος σε περίοπτη θέση παρακολουθεί τον στρατό του να παρελαύνει σε αυστηρούς στρατιωτικούς σχηματισμούς σε μια εικόνα που μοιάζει βγαλμένη από το ναζιστικό Triumph des Willens της Ρίφενσταλ και τα Συνέδρια του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος στη Νυρεμβέργη. Ακόμα και οι ακτίνες φωτός που πέφτουν στα αριστερά και δεξιά του Σκαρ έχουν τις αναφορές τους.
Η ιδέα της απεικόνισης του Σκαρ ως Χίτλερ ανήκει σύμφωνα με μια δήλωση του σχεδιαστή Chris Sanders στον Jorgen Klubien . Οι σκηνοθέτες μελετούν το Triumph of Will και κάνουν ένα μικρό σαρκαστικό remake βασικών σκηνοθετικών επιλογών της Ρίφενσταλ.
Δεν αρκεί όμως να δούμε τον Σκαρ απλά ως μια απεικόνιση του Χίτλερ. Υπενθυμίζεται ότι η ταινία βγαίνει στους κινηματογράφους λίγα χρόνια μετά την Πτώση του Τείχους και επομένως απηχεί σε κάποιο βαθμό ένα κλίμα που έχει αρχίσει να επικρατεί στον δυτικό κόσμο. Ο Σκαρ γίνεται ένας ηγέτης που σιγά-σιγά αποκτά κάποια θολά χαρακτηριστικά που μπορούν να βρουν αντιστοιχίσεις -εκτός από τον Χίτλερ- και σε κομμουνιστή ηγέτη.
Προδότης της τάξης του (βλέπε Έγκελς, Λένιν και δεξιούς με αριστερές τσέπες), της τάξης των λιονταριών. Προκειμένου να ανέβει στην εξουσία συμμαχεί με τις ύαινες, το σύμβολο του απόλυτου κακού. Άλλωστε, γυρνώντας πίσω, στην αρχή της ταινίας, θυμόμαστε τον γερό-Ραφίκι να υψώνει τον Σίμπα στον ουρανό και όλα σχεδόν τα είδη του ζωικού βασιλείου να υποκλίνονται. Τα λιοντάρια είναι οι πρώτοι μεταξύ ίσων. Μετά από την επιτυχή έκβαση του «πραξικοπήματος του αιώνα» όμως η κατάσταση αλλάζει ριζικά. Το βασίλειο σκοτεινιάζει και ανήκει πλέον στις ύαινες.
Οι ύαινες κατά την εξουσία του Μουφάσα ήταν στο περιθώριο του βασιλείου. Ζούσαν σε μια σκοτεινή περιοχή-γκέτο και δεν έπαιρναν μέρος στις δημόσιες τελετές. Χαζές, τεμπέλισες, ανίκανες και κουτοπόνηρες επιβίωναν ως παράσιτα. Οι ύαινες δεν ανήκαν στον «Κύκλο της ζωής» αλλά στο περιθώριό του. Κατά κάποιο τρόπο, λειτουργούν ως μια εικονοποίηση όχι απλώς του παρία και του απόβλητου, χαρακτηριστικών που αποδίδονται συνήθως σε άτομα και όχι σε κοινωνικά σύνολα. Οι ύαινες, παρότι ανόητες, λειτουργούν ενιαία και, όταν έρχεται η ώρα, συσπειρώνονται όλες μαζί κάτω από έναν ηγέτη.
Ο Σκαρ τις κάνει συμμετόχους του στο πραξικόπημα αφού τους υπόσχεται εύκολη πρόσβαση στην τροφή χωρίς ιδιαίτερες ανταμοιβές εκ μέρους τους, πατώντας ακριβώς πάνω σε αυτή την αδικία που υφίστατο. «Ο κόσμος είναι άδικος» μονολογούσε ο Σκαρ ερχόμενος σε αντίθεση με την ισορροπία και τη δικαιοσύνη του «Κύκλου της ζωής». Οι ύαινες βοηθούν στο πραξικόπημα και έκτοτε, ως άλλο προλεταριάτο, ανέρχονται στην εξουσία πλάι στον Σκαρ και ρημάζουν τον τόπο. Όταν όμως τελειώνουν τα τελευταία αποθέματα του πλούτου που είχε δημιουργήσει η βασιλεία του Μουφάσα, αρχίζουν οι γκρίνιες.
Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι, όταν ο Σίμπα επιστρέφει για να διεκδικήσει τον θρόνο του, δεν είναι αυτός που εντέλει σκοτώνει τον Σκαρ. Είναι οι ύαινες που ορμάνε οργισμένες πάνω σε αυτόν που κάποτε τις ενέπνευσε. Το τοπίο της διακυβέρνησης του Σκαρ έχει κάτι από τις διαλυμένες οικονομίες των λαϊκών δημοκρατιών της Ανατολικής Ευρώπης. Ο θάνατος του Σκαρ έχει κάτι από την εκτέλεση του Τσαουσέσκου.
Οι δημιουργοί της ταινίας γίνονται εκφραστές του κλίματος της εποχής τους. Ο Σκαρ και το πραξικόπημα του συλλέγει στοιχεία από δύο τελείως διαφορετικές ιστορικές αναφορές που γίνονται συνεκτικές κάτω από το πρίσμα του «ολοκληρωτισμού». Έτσι, απεικονίζεται ο Σκαρ με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά «ολοκληρωτικού» ηγέτη (λαϊκισμός, απολυταρχία, διαχειριστική ανικανότητα) αλλά ταυτόχρονα επανακαθορίζει και χαρτογραφεί την έννοια του ολοκληρωτισμού ως απόκλισης από το «καλό» και την «κανονικότητα».
Τελικά, μετά την παρένθεση του Σκαρ, στην τελευταία σκηνή ο «Κύκλος της Ζωής» επιστρέφει στην ευημερία. Το τοπίο πρασινίζει και όλα τα ζώα της ζούγκλας -όχι βέβαια οι ύαινες- ετοιμάζονται να υποδεχτούν τον διάδοχο του Σίμπα και να υποκλιθούν σε αυτόν. Δεν έχει σημασία που κάποια από αυτά θα γίνουν θηράματά του στο πολύ άμεσο μέλλον. Όλα γίνονται εντός μιας συγκεκριμένης τάξης που πρέπει να διατηρηθεί ώστε να ευημερούν (σχεδόν) όλοι. Τo Lion King αποτυπώνει ένα κλίμα ενθουσιασμού που επικρατεί ή επιβάλλεται στην Ευρώπη, λίγα χρόνια μετά την πτώση του Τείχους. Ο κόσμος είχε ξεπεράσει τον Σκαρ του και βάδιζε προς τη νέα χιλιετία με αισιοδοξία και ομόνοια.
Κλείνοντας θέλω να τονίσω ότι αυτή η κριτική δεν εντάσσεται καθόλου στο πλαίσιο του «ΚΟΙΤΑΞΤΕ ΤΑ ΚΡΥΦΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΣΤΕΛΝΟΥΝ ΟΙ ΜΑΣΟΝΟΙ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ». Το γεγονός ότι η Disney έχει διαλέξει συγκεκριμένο ιδεολογικό στρατόπεδο δεν με εμποδίζει να θεωρώ ότι είμαι πολύ τυχερός που μεγάλωσα μέσα από μια τόσο καλογραμμένη ταινία.
Θα συνεχίσω να θυμάμαι το κλάμα που είχα ρίξει όταν στα 8 μου είχα δει για πρώτη φορά τον θάνατο του Μουφάσα μαζί με τον ενοχλητικό ήχο του VCR. Και θα συνεχίσω να τον θυμάμαι με συγκίνηση ακόμα και αν ο Μουφάσα αποκτήσει γυαλιά και πολιτικό παρελθόν στην Πολιτική Άνοιξη.
Social Links: