Τις τελευταίες μέρες έχει προκύψει ένα θέμα που έχει συνταράξει τον κομιξόκοσμο: ο Captain America είναι φασίστας! Όχι, δεν εννοώ ότι υπηρετεί την ιμπεριαλιστική υπερδύναμη και ούτω καθεξής. Εννοώ ότι –σε άλλο ένα reboot από αυτά που συνηθίζουν οι εταιρείες κόμιξ– αποκαλύπτεται πως ο σημαιοστόλιστος ήρωας ήταν πάντα πράκτορας της ναζιστικής οργάνωσης HYDRA –που τα τελευταία χρόνια έχει γίνει γνωστή και στο ευρύ κοινό μέσω των ταινιών της Marvel. Επειδή όμως όλο αυτό είναι λίγο ασαφές και θα σας έχει προκαλέσει ήδη πολλές απορίες –μεταξύ των οποίων «τι με νοιάζει εμένα»–, ας βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά.
Οι μεγάλες εταιρείες κόμιξ υπάρχουν εδώ και πολλές δεκαετίες. Το βασικό προϊόν τους (τα κόμιξ σε συνέχειες) παράγεται σε συχνή βάση, οπότε πρέπει να είναι σε θέση να κρατάνε το ενδιαφέρον. Αυτό συχνά οδηγεί σε εξωφρενικές συγγραφικές επινοήσεις, που πρέπει να παραδεχτούμε ότι μπορούν να γίνουν και γελοίες. Μια από αυτές τις επινοήσεις έλαβε μεγάλη δημοσιότητα, αφενός επειδή τα υπερηρωικά κόμιξ βρίσκονται εν μέρει σε μια mainstream σφαίρα, αφετέρου λόγω των πολιτικών της συνδηλώσεων.
Εν ολίγοις, αυτό που έχει συμβεί είναι ότι ο περίφημος ορός που είχε μετατρέψει τον Steve Rogers σε Captain America έχει σταματήσει να επιδρά, με αποτέλεσμα τον ρόλο του ήρωα να αναλάβει ο Sam Wilson. Πιστή όμως στις συνήθειές της, η Marvel επανέφερε τον ήρωα στο προσκήνιο με τη νέα σειρά Captain America: Steve Rogers, το πρώτο τεύχος της οποίας κυκλοφόρησε στις 25 Μαΐου. Στο τεύχος επιχειρείται μια νέα ματιά στο παρελθόν και στην προέλευση του ήρωα (επίσης συνήθης τακτική των εταιρειών κόμιξ), με βασικότερη αποκάλυψη ότι ο αγαπημένος ήρωας των ΗΠΑ ήταν ανέκαθεν πράκτορας της τρομοκρατικής ναζιστικής οργάνωσης HYDRA.
Αυτή η αποκάλυψη προκάλεσε πολλές συζητήσεις και οργή από το κοινό, κυρίως υπό το πρίσμα ότι ο Captain America εκφράζει όλα τα ιδανικά των ΗΠΑ, άρα το να συνδέεται με τον ναζισμό έστω και πλαγίως είναι μια προσβολή στον πληθυσμό, στη χώρα και σε όλον τον «ελεύθερο κόσμο». Πιο συγκεκριμένα, τέθηκε και ο προβληματισμός ότι ο ήρωας γεννήθηκε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (α΄ εμφάνιση: Μάρτιος 1941, πριν ακόμα οι ΗΠΑ μπουν στον πόλεμο) εκφράζοντας εξαρχής τα αντιφασιστικά ιδεώδη με τον πλέον εύσχημο τρόπο και ότι οι δημιουργοί του ήταν Εβραίοι. Συνεπώς, αυτό το plot twist θεωρήθηκε προσβλητικό και για τους Εβραίους, που υπέφεραν και εξοντώθηκαν από τους ναζί.
Το θέμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και έχει πολλές πλευρές. Υπάρχει πρώτα απ’ όλα το θέμα της εταιρικής δίψας για μεγαλύτερες πωλήσεις κόμιξ, σε μια εποχή όπου η βιομηχανία τα πάει εξαιρετικά καλά λόγω του ανοίγματος σε μεγαλύτερο κοινό. Από αυτή την άποψη, μια τόσο σοκαριστική αποκάλυψη βοηθάει από εμπορική σκοπιά, ανακινώντας την περιέργεια των αναγνωστών, τις παράπλευρες συζητήσεις, τις fan theories και όλον αυτόν τον έμμεσο μηχανισμό διαφήμισης. Άλλωστε, και ο ίδιος ο ζωντανός θρύλος του χώρου, ο Stan Lee, δήλωσε πως από εμπορική άποψη πρόκειται για μια πολύ καλή ιδέα. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε το ιδιάζον ιδιοκτησιακό καθεστώς της βιομηχανίας κόμιξ: τα δικαιώματα για τους ήρωες ανήκουν στις εταιρείες, όχι στους δημιουργούς. Το συνήθως απόλυτο σε ζητήματα ποπ κουλτούρας Jacobin εξηγεί πολύ καλά πώς συμπλέκεται ο καπιταλισμός με τη δημιουργική φαντασία των συγγραφέων στη βιομηχανία των κόμιξ.
Πέρα από το θέμα των πωλήσεων και της εμπορικής δραστηριότητας, όμως, υπάρχει και το ζήτημα της πολιτικής χρήσης των συμβόλων, που αγγίζει και πιο βαθιές όψεις του θέματος. Το αμερικανικό κοινό –και στη συνέχεια και οι δημοσιογράφοι– θίχτηκαν, θεωρώντας πως κάτι δικό τους μολύνθηκε με τη δυσωδία του φασισμού. Πρόκειται για ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο αμερικανικός εθνικισμός έχει γίνει ένα παγκόσμιο εξαγώγιμο προϊόν, σε πρώτο επίπεδο ως φολκλόρ, αλλά σε δεύτερο επίπεδο ως μέτρο σύγκρισης και ως βάση πάνω στην οποία λειτουργεί η ποπ κουλτούρα.
Δεν σκοπεύω να κατακρίνω τα προϊόντα της αμερικανικής ποπ κουλτούρας ως φορείς ιμπεριαλισμού –αυτό έχει γίνει πολλές φορές, συχνά ορθά και συχνά με υπερβολές και άγνοια. Το θέμα εδώ είναι ότι πρόκειται για το πιο αμερικανικό προϊόν που υπάρχει: ένας υπερήρωας με το όνομα της χώρας, με στολή του τη σημαία της και με βασικό υπόβαθρο το βασικό σετ αυτού που θεωρείται ως «αμερικανικές αξίες»: ατομική ελευθερία και παρέμβαση για συντριβή οποιουδήποτε αντιπάλου την αντιστρατεύεται. Το μόνο κοντινό παράδειγμα είναι ο Βρετανός αντίστοιχος Captain Britain, που περισσότερο ως απομίμηση προσλαμβάνεται, παρά ως κραταιό σύμβολο. Το αμερικανικό κοινό, λοιπόν, εξάγει παγκοσμίως και τη δυσφορία του για τη λεηλασία ενός δικού του συμβόλου.
Μένει όμως το ζήτημα του αντιφασισμού και το ερώτημα αν κάποιος –ακόμα και αν είναι Αμερικανός– έχει δικαίωμα να χρησιμοποιήσει έτσι ένα σύμβολο όπως ο Captain America. Σε μια συνέντευξη για το θέμα, στην οποία παραπέμπουν ελάχιστα άρθρα, ο editor της Marvel Tom Brevoort δέχτηκε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ερώτηση και απάντησε με τον ακόλουθο εξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο:
Στο κόμικ, ο Red Skull της HYDRA μιλά για «εγκληματίες παρείσακτους» που «υπονομεύουν» τα σύνορα της Αμερικής και αποκαλεί τους πρόσφυγες στη Γερμανία έναν «στρατό εισβολέων» που μεταφέρουν «φανατικές αντιλήψεις κι εγκληματικότητα» στην Ευρώπη. Προφανώς, αυτός ο λόγος μίσους δεν είναι κάτι καινούριο για την οργάνωση, αλλά ακούγεται σαν ρητορική που έχουμε ακούσει σε αυτές τις εκλογές. Είναι σκόπιμο αυτό;
Στα 2016, προσπαθούμε να γράφουμε κόμιξ που αναφέρονται στον κόσμο και το zeitgeist του 2016 –ιδίως στο Captain America. Ο Nick Spencer, ο δημιουργός του, είναι πολύ δραστήριος πολιτικά. Έχει πολιτευτεί στο παρελθόν και παρακολουθεί πολύ στενά αυτές τις εκλογές. Μπορούμε έτσι να μιλήσουμε για πολιτικά ζητήματα μεταφορικά. Αυτό είναι που δίνει στις ιστορίες μας βαρύτητα και ουσία. Ό,τι έχετε δει τυχόν από παραλληλίες με καταστάσεις πραγματικές ή φανταστικές, ζωντανές ή νεκρές, είναι μάλλον σκόπιμο –αλλά μεταφορικά, όχι κυριολεκτικά.
Είναι σαφές ότι η αναφορά τόσο του δημοσιογράφου, όσο και του Brevoort γίνεται στη ρητορική του Donald Trump. Πρόκειται λοιπόν για μια έμμεση πολιτική αναφορά της Marvel; Για μια πολιτική αναφορά του συγγραφέα του κόμικ, που η εταιρεία αξιοποίησε μόνο ως εμπορικό εργαλείο; Πρόκειται και για τα δύο μαζί; Ό,τι κι αν ισχύει –και ανεξάρτητα από το αν αυτό το twist θα μείνει ή θα σβηστεί στη συνέχεια με κάποιον ευφάνταστο τρόπο–, το σίγουρο είναι πως εν έτει 2016 τα πράγματα είναι πολύ περίπλοκα για να μείνει κανείς στις σταυροφορίες αγανάκτησης εναντίον της Marvel που σπιλώνει τα ιδανικά του αντιφασιστικού αγώνα. Τα σύμβολα της ποπ κουλτούρας, άλλωστε, έχουν την ευχή και κατάρα να εκφράζουν την εποχή τους. Αν λοιπόν ένας δημιουργός χρησιμοποιήσει ένα σύμβολο για να τονώσει το ενδιαφέρον ενοχλώντας ή αν –στην καλή περίπτωση– ενοχλήσει προσπαθώντας να τονώσει το ενδιαφέρον για ένα ευρύτερο πολιτικό θέμα, και στις δύο περιπτώσεις η συζήτηση για την αποκαθήλωση των ιερών εικόνων δεν μπορεί παρά να είναι η αρχή –και όχι το τέλος– του νήματος.
Social Links: