Horrorscope: Τρόμος και ρατσισμός: Από τον Lovecraft στο «Get Out»

Το Get Out είναι η ταινία τρόμου του Jordan Peele που έχει ήδη αγαπηθεί από φανς του είδους και όχι μόνο. Το τέλειο σκορ στο Rotten Tomatoes και η τρομερή επιτυχία στο box office  αποτελούν μια ευχάριστη έκπληξη, αν σκεφτεί κανείς ότι ασκεί δριμεία κοινωνική κριτική. Η υπόθεση είναι ότι ο αφροαμερικάνος Chris πηγαίνει να γνωρίσει τα πεθερικά της λευκής κοπέλας του, Rose. Η συστημική καταπίεση, αλλά κυρίως ο casual ρατσισμός κατά των μαύρων ανθρώπων είναι το raison d’être του έργου το οποίο τοποθετείται στο σήμερα, δηλαδή στην επί Trump-εποχή. Δεν είναι η πρώτη φορά που το υπερφυσικό στοιχείο στον τρόμο δίνει την ευκαιρία να εκφραστούν οι φυλετικές σχέσεις και οι εντάσεις μεταξύ τους. Όμως η θετική αντίδραση του κοινού και το πόσο αγκαλιάζει αυτή την προσπάθεια μας κάνουν να αναρωτιόμαστε: πώς έφτασε ο τρόμος μέχρι εδώ;

 

 

Για να απαντήσουμε σε αυτό, θα πρέπει να πάμε πίσω στη δεκαετία του 1920 και σε μία ψηλόλιγνη φιγούρα με κοστουμάκι. Ο Lovecraft αποτελεί μια από τις πιο αμφιλεγόμενες φιγούρες στον τρόμο. Δεν είναι η στεγνή γραφή του που άλλοι μισούν και άλλοι λατρεύουν εκείνο που διχάζει, ούτε και η ιδέα του κοσμικού τρόμου σαν το καινούριο «Κακό» που παραμέρισε τις ιστορίες φαντασμάτων και έφερε τον Κθούλου στο λιμάνι μας. Η πιο επίμαχη πλευρά του συγγραφέα είναι οι ρατσιστικές αναφορές στα γραπτά του, που σε αντίθεση με συγχρόνους του, δεν προσπάθησε καν να καλύψει ή να ωραιοποιήσει.

Η ιστορία του που θα έκανε ακόμη και τον ρατσιστή θείο στο οικογενειακό τραπέζι να νιώσει άβολα είναι το «Τρόμος στο Κόκκινο Αγκίστρι» (Λάβκραφτ Άπαντα 2, εκδόσεις Κάκτος). Εκεί ο Δουβλινέζος πρωταγωνιστής, ντετέκτιβ στο επάγγελμα, ανακαλεί με ανατριχίλα τα γεγονότα που βίωσε στο Κόκκινο Αγκίστρι, όπου οι καπετάνιοι και οι ναύτες ήταν ανήθικα υβρίδια μεταξύ Ιταλών, Σύριων, Ισπανών και μαύρων (προφανώς το κείμενο αναφέρεται στη λέξη από ν-) και μετέφεραν λαθρομετανάστες. Ούτε οι Ασιάτες ούτε και οι Εβραίοι δεν γλιτώνουν από την πένα του συγγραφέα: οι μεν περιγράφονται σαν «μούργοι», οι δε σαν τρομαχτικοί μάγοι. Στην εκκλησία του μέρους, ο πρωταγωνιστής σοκάρεται όταν διαβάζει μια ελληνική επιγραφή που αναφέρεται σε παγανιστικές θυσίες (είχε και η Ελλάδα την τιμητική της). Γενικότερα, η ανάμειξη διαφορετικών κουλτούρων παρουσιάζεται στο κείμενο σαν κάτι που διαφθείρει τους λευκούς και πολιτισμένους, είναι αφύσικη κι ανήθικη. Επιπλέον είναι σαφές ποιανού η κουλτούρα είναι αγνή, ποιος έχει δικαίωμα να ζει στον συγκεκριμένο τόπο και ποια έθιμα είναι φυσιολογικά.

 

 

Οκέι, λοιπόν, ο Lovecraft –εκτός από το νέο υποείδος τρόμου που άλλαξε τον χώρο– κατέγραψε και την ξενοφοβία του. Δεν περίμενε όμως ο Τρόμος μόνο από αυτόν για να δείξει τις προκαταλήψεις του. Τα στερεότυπα του είδους είναι ποικίλα και πολυγραμμένα: το νεκροταφείο των Γηγενών Αμερικάνων (Νεκροταφείο ζώων, εκδόσεις Bell), ο Μαγικός Μαύρος χαρακτήρας που υπάρχει για να καθοδηγεί τον λευκό πρωταγωνιστή (Η Λάμψη, εκδόσεις Λιβάνη), αλλά και ο queer χαρακτήρας που έχει δολοφονικές τάσεις (Η σιωπή των αμνών, εκδόσεις Bell), είναι λίγα μόνο από τα προκατειλημμένα παραμύθια που έχουμε φάει σαν αναγνώστες και θεατές του είδους που αγαπάμε.

Κάπου εδώ πρέπει να πω ότι δεν εκμηδενίζεται αυτόματα η λογοτεχνική αξία ενός έργου ή η προσφορά ενός συγγραφέα λόγω στερεοτύπων ή ρατσιστικών αναφορών. Για να προχωρήσει όμως ο Τρόμος, για να γίνει πιο inclusive και άρα πιο ανθρώπινος, μπορούμε και πρέπει να αναγνωρίζουμε τα προβληματικά σημεία έργων που μας έχουν επηρεάσει. Κανείς δεν μας αφαιρεί το δικαίωμα να διαβάζουμε Lovecraft σήμερα και να τον ευχαριστιόμαστε, αλλά αν δεν παραδεχόμαστε τα θέματά του, μάλλον εθελοτυφλούμε.

Αυτό που σώζει το είδος του Τρόμου από το ρατσιστικό του παρελθόν είναι μια συνεχής διαδικασία διαλόγου ανάμεσα στα κείμενα. Στο είδος η απευθείας αναφορά σε έργα άλλων δεν αποτελεί ταμπού, ούτε και υπάρχουν ονόματα αρκετά ιερά ώστε να γλυτώνουν την κριτική. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η ρετσινιά της «παραλογοτεχνίας» και η ιδέα ότι τρόμο διαβάζουν οι «περιθωριακοί» έδωσε την ευκαιρία σε μια εξαιρετικά πολυποίκιλη ομάδα γραφιάδων να συνυπάρξουν και να περάσουν τα μηνύματά τους σε ένα πολύχρωμο κοινό. Πάμε να δούμε τέσσερεις από αυτούς:

 

 

1. Victor LaValle

Πληρωμένη απάντηση στο Horror at Red Hook είναι το μυθιστόρημα του μαύρου συγγραφέα Victor LaValle, The ballad of Black Tom. Εκεί η ιστορία ξαναγράφεται από την προοπτική του αφροαμερικανού Τομ, ο οποίος –αντί να τρελαθεί από το τρομαχτικό για τον Lovecraft γεγονός της φυλετικής ποικιλίας– νιώθει άνετα και χρησιμοποιεί την κατάσταση προς όφελός του. Το βιβλίο βραβεύτηκε με το This is Horror του 2016. Ο LaValle δεν είναι ο μόνος που αγάπησε την κοσμολογία του Lovecraft και συγχρόνως αντιπαρατάχθηκε στις ρατσιστικές πλευρές της. Πολύ μελάνι έχει χυθεί στο θέμα και η κοσμολογία του Lovecraft δείχνει σήμερα πιο ζωντανή από ποτέ. Στο Horrorscope είχαμε συζητήσει και για το καταπληκτικό Providence του Nick Mamatas.

 

 

 

2. Octavia Butler

Τριάντα χρόνια πριν τη Μπαλάντα του Μαύρου Τομ μεσουρανούσε συγγραφικά η Octavia Butler. Ήταν μία μαύρη συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και τρόμου που απέσπασε με τα έργα της σπουδαία βραβεία. Οι φυλετικές σχέσεις αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο στα έργα της και ακόμη και σήμερα θεωρείται μία από αυτές που άνοιξαν την πόρτα τόσο στις γυναίκες όσο και στους έγχρωμους συγγραφείς. Το βιβλίο της Kindred καταπιάνεται με μια χαρακτήρα που ταξιδεύει άθελά της πίσω στον χρόνο, κάτι εξαιρετικά επικίνδυνο αν είσαι μαύρη γυναίκα. Στα ταξίδια της γνωρίζει τους προγόνους της: μια ελεύθερη μαύρη γυναίκα που γίνεται σκλάβα και ένα λευκό αφέντη σκλάβων. Το Kindred αποτελεί μακράν το πιο ευπώλητο βιβλίο της και, αν και δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, πιθανό να το βρείτε σε κεντρικό βιβλιοπωλείο.

 

 

3. James Herbert

Σύγχρονος της Butler, ο λευκός James Herbert αποκαλούνταν ο βασιλιάς του βρετανικού τρόμου. Μέσω των βιβλίων του άσκησε δριμεία κριτική κατά το Εθνικού Μετώπου, το φασιστικό κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας. Οι ρίζες του κακού στα έργα του δεν είναι απλώς υπερφυσικές, αλλά ακροδεξιές δυνάμεις που κρατάνε αφίσες τύπου «Κρατήστε τη Βρετανία λευκή». Έκανε ευθείες αναφορές σε μέλη του κόμματος και οι χαρακτήρες που έπλασε καβγάδιζαν για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η νέα απειλή του φασισμού. Το ελληνικό κοινό πιθανόν να τον ξέρει από το μυθιστόρημα Οι Άλλοι από τις εκδόσεις Οξύ, σε μετάφραση του Νίκου Ρούσσου.

 

 

 

4. Toni Morrison

Όταν μιλάμε για τις φωνές που έκαναν τον Τρόμο πιο inclusive, πρέπει οπωσδήποτε να αναφέρουμε το φάντασμα για το οποίο έγραψε η Toni Morrison. Μια κλασική ιστορία στοιχειώματος παίρνει νέα μορφή περί κοινωνικής δικαιοσύνης στο μυθιστόρημά της Αγαπημένη (εκδόσεις Νεφέλη). Οι συνέπειες της δουλείας αποτελούν τον πραγματικό τρόμο του έργου, όπου μία μητέρα εξωθείται σε μια τραγική απόφαση μεταξύ ζωής και θανάτου. Ένα παντοδύναμο πνεύμα έρχεται σε σύγκρουση με απελπισμένους ήρωες και η λυρική γλώσσα της Morrison τα εξιστορεί όλα με τρομερή δεινότητα.

Με τα χρόνια, λοιπόν, οι αντιδράσεις στα ρατσιστικά σημεία και τέρατα του παρελθόντος πλήθυναν στον τρόμο. Σε μεγάλο βαθμό από την πένα έγχρωμων συγγραφέων, αλλά και λευκών που χρησιμοποίησαν  το προνόμιο τους και την πλατφόρμα τους για κοινωνική κριτική, φτάνουμε στο σήμερα. Στα horror conventions υπάρχουν διακεκριμένα πάνελ μαύρων συγγραφέων, ανθολογίες αποκλειστικά από έγχρωμους συγγραφείς βλέπουν το φως των εκδόσεων, και το Get Out σπάει ταμεία. Φυσικά αυτό δεν πρέπει να εφησυχάζει. Και πράγματι, μετά την εκλογή του Trump ο κόσμος δείχνει ενδιαφέρον για τη διατήρηση και επέκταση δικαιωμάτων που πολλοί θεωρούμε κεκτημένα. Επίσης οι fans του χώρου δείχνουν επιτέλους μια εκτίμηση των ταλαντούχων μαύρων δημιουργών που δεν εξαντλείται στη διάρκεια Black History Month. Πίσω από τον Jordan Peele λοιπόν και την τρομαχτική του σάτιρα, στέκονται πάρα πολλοί συγγραφείς, όπως αυτοί που αναφέραμε, αλλά και όλο μεγαλύτερα πλήθη ευαισθητοποιημένων αναγνωστών.