Ως θιασώτρια της λαογραφικής παράδοσης, εγχώριας και παγκόσμιας, πραγματικής και φαντασιακής, το έργο του Χρυσόστομου Τσαπραΐλη μού ήταν γνωστό: λίμνες που θυμούνται, βουνά που κινούνται, μάγισσες που καταριούνται, σκοτεινές, ανατριχιαστικές εικόνες που έχουν υφανθεί με αφηγηματική μαεστρία στις Παγανιστικές Δοξασίες της Θεσσαλικής Επαρχίας.
Η γνωριμία μου με το έργο του χαράκτη Φώτη Βάρθη έλαβε χώρα στην έκθεση των νέων του καλλιτεχνημάτων στο Κέντρο Τεχνών ΜΕΤΣ, με τίτλο Εννέα Σπουδές στον Πόνο. Εννέα ξυλογραφίες φιλοτεχνημένες ως ενιαία θεματική ενότητα με το χαρακτηριστικό καλλιτεχνικό του ιδίωμα, σαν ψυχογραφικές βυζαντινές αγιογραφίες, άχραντες, αλλά και τσακισμένες.
Τα χαρακτικά του Φώτη Βάρθη παρουσιάζουν γυναικείες συμβολικές μορφές που αποδίδουν και μία εκδήλωση του γυναικείου πάθους, όπως ο καλλιτέχνης το αντιλήφθηκε εμπνεόμενος από διάφορες παραλογές, μια ειδική κατηγορία δημοτικών τραγουδιών. Τα έργα αυτά τελικά καταλήγουν να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσης, σαν να ήταν πάντα εκεί. Ο Χρυσόστομος Τσαπραΐλης, εμπνεόμενος από αυτά τα χαρακτικά, επαναπροσέγγισε και επανεφηύρε τις ιστορίες τους, πλάθοντας νέα αφηγήματα με πρωταγωνίστριες πονεμένες γυναίκες, τόσο κοντά στην παραδοσιακή αφήγηση, όσο και σε ένα υπερβατικό και άχρονο σκηνικό.
Η μετουσίωση αυτής της συνεργασίας συναντιέται στο βιβλίο με τίτλο Γυναίκες που επιστρέφουν, το οποίο αποτελεί αφορμή για να συζητήσω με τους δημιουργούς σχετικά με αυτή τη σύμπραξη, τη λαογραφική παράδοση και τον γυναικείο πόνο.
- Έχοντας κατά νου τα πρότερα έργα σας, τη Ρομφαία της Αυγής και τις Παγανιστικές Δοξασίες της Θεσσαλικής Επαρχίας, το καλλιτεχνικό «πάντρεμά» σας ήταν σχεδόν φυσική απόρροια. Πώς προέκυψε η συνεργασία μεταξύ σας;
Φ.Β.: Όταν είχα έτοιμα περίπου τα μισά έργα της σειράς «Εννέα σπουδές στον Πόνο», συνάντησα τον Κώστα Σπαθαράκη από τους Αντίποδες. Είχα τότε κατά νου πως τα χαρακτικά αυτά που ξεκίνησαν με αφορμή τις παραλογές πρέπει να πάρουν τη μορφή ενός βιβλίου.
Ο Χρυσόστομος ήταν από τα πρώτα πρόσωπα που μου ήρθαν στο μυαλό. Με την ατμόσφαιρα που είχε δώσει ήδη στις Δοξασίες ήμουν βέβαιος πως θα έβρισκε τον τρόπο να εκφράσει τον πόνο των γυναικών και να κάνει μια νέα δική του αφήγηση. Δεν έπεσα καθόλου έξω και είμαι παραπάνω από χαρούμενος που δέχτηκε να γράψει πάνω στα έργα.
Χ.Τ.: Από την πλευρά μου γνώριζα και θαύμαζα εδώ και χρόνια το έργο του Φώτη, οπότε και όταν με προσέγγισε, το φθινόπωρο του 2019, προτείνοντάς μου να γράψω ιστορίες για μια σειρά έργων που ετοιμάζει, δέχτηκα περιχαρής, ιδίως όταν είδα τα χαρακτικά που είχε ετοιμάσει έως τότε. Το όλο εγχείρημα από τη μια ήταν πρόκληση, μιας και δεν είχα ξαναγράψει συνεργατικά, από την άλλη όμως η ύπαρξη των έργων του Φώτη μου έδωσε έναν μπούσουλα με βάση τον οποίο μπόρεσα να κατευθύνω τη γραφή μου.
- α) Φ.Β. = Στα χαρακτικά σου σχεδίασες αρχετυπικές, συμβολικές γυναικείες μορφές, που αποτυπώνονται σε δημοτικά τραγούδια και παραλογές από τη Θράκη, την Ήπειρο, την Πελοπόννησο, τη Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου. Τι σε τράβηξε στις παραλογές και γενικά τις εκφάνσεις του «γυναικείου» συναισθήματος, ώστε να τις απεικονίσεις στα χαρακτικά σου;
Νομίζω πως προέκυψε σταδιακά, εκείνο το διάστημα μελετούσα τις παραλογές και έψαχνα πηγές για αυτές. Διαπίστωσα πως διατηρούν κάποια αρχετυπικά μοτίβα που εμφανίζονται σε μύθους και τραγωδίες. Παρότι ο τρόπος με τον οποίο περνάνε στο δημοτικό τραγούδι είναι πιο λαϊκός και παραμυθιακός, είναι πάντα ξεκάθαρο το θέμα που πραγματεύονται. Η γυναίκα και ο τρόπος που αντιμετωπίζεται, τα συναισθήματα που εκφράζει μένουν αναλλοίωτα. Αυτό ήθελα να αγγίξω με τα έργα, παρουσιάζοντας αυτές τις γυναίκες άχρονες, όπως και ο πόνος που κουβαλάνε.
- β) Χ.Τ. = Στις ιστορίες σου εντοπίζονται στοιχεία παραδόσεων άλλων πολιτισμών, όπως ο γοτθικός ή ο ινδικός, αλλά και σύγχρονα χρονικά στοιχεία, που περιλαμβάνουν τηλεφωνήματα, ασανσέρ και αστικά λεωφορεία. Ποια ήταν η προσέγγισή σου στα χαρακτικά του Φώτη, τις Εννέα Σπουδές στον Πόνο, ώστε να μείνεις πιστός στον «σκελετό» της παραδοσιακής ιστορίας, όπως αποδόθηκε εικονιστικά στα χαρακτικά, αλλά να καταλήξεις παράλληλα να δημιουργείς κάτι καινούριο και φρέσκο;
Ο Φώτης μού είχε επισημάνει από την αρχή πως για τις ιστορίες δεν χρειαζόταν να μείνω πιστός στην πλοκή των παραλογών, αλλά θα προτιμούσε να φτιάξω κάτι δικό μου με βάση τα έργα του και τις εκφάνσεις του γυναικείου πόνου. Έτσι έστησα τον κεντρικό άξονα (την ιστορία της Μήστρας) κι από εκεί και πέρα προσπάθησα να σμιλέψω τους χαρακτήρες και το περιβάλλον βουτώντας στην ατμόσφαιρα των χαρακτικών αλλά και στον πόνο που αποπνέει η εκάστοτε παραλογή (ο πόνος της ξενιτιάς, της κακοποίησης, της απαγορευμένης αγάπης, της στείρας αναμονής, κτλ.), διατηρώντας παράλληλα ένα ανιμιστικό πρίσμα θέασης (το ίδιο που υπήρχε και στις Δοξασίες).
Όσον αφορά τον κόσμο των γυναικών, προσπάθησα να τον αποκολλήσω από την αυστηρά ορισμένη ιστορία και γεωγραφία, σκορπίζοντάς τον μέσα στον χωροχρόνο και αντλώντας στοιχεία από μια ευρεία γεωγραφική δεξαμενή – για παράδειγμα τα περισσότερα από τα ονόματα των πρωταγωνιστριών βασίζονται σε κάποια γλώσσα που συνδέεται (δι)αισθητικά με την εκάστοτε ιστορία. Όλο αυτό έγινε ως μια προσπάθεια να τονίσω τη διαχρονική, αρχετυπική φύση των γυναικών αυτών και των συναισθημάτων τους, αλλά και να αναδείξω το μαγικό/μυθικό στοιχείο που τις περιβάλλει μέσω μιας σύγχυσης της ιστορίας.
- α) Φ.Β.: Υπήρχαν τεχνικές ή άλλου είδους προκλήσεις κατά τη διάρκεια της δημιουργίας των μητρών σου;
Μια από τις τεχνικές δυσκολίες που υπάρχει πάντα στη χαρακτική είναι το μη αναστρέψιμο. Ό,τι χαραχτεί δεν μπορεί να σβηστεί πάνω στο ξύλο. Έτσι λοιπόν ένα από τα έργα έπρεπε να το ξεκινήσω απ’ την αρχή, καθώς δεν εξελίχθηκε όπως περίμενα. Ένα άλλο ήταν πως δούλεψα πάνω στο φυσικό σχήμα του κορμού του δέντρου, πράγμα το οποίο σου επιβάλλει να βρεις συνθετικές λύσεις που να πρέπουν στη μορφή που έχει το ίδιο το υλικό.
- β) Χ.Τ.: Φαίνεται ότι οι ιστορίες σου ενώνονται από ένα «βασικό θέμα», την πανταχού παρούσα Μήστρα, διαχρονική και παντοδύναμη υπερφυσική γυναικεία παρουσία. Αν δεν κάνω λάθος, πρέπει να εμπνέεσαι από την ιστορία της Μονοβύζας. Ποιες άλλες λαογραφικές αφηγήσεις «ανακάτεψες» στο μαγικό τσουκάλι σου;
Η Μήστρα είναι ένας συγκερασμός της Μονοβύζας, της γυναίκας του πρωτομάστορα (που πρέπει να θυσιαστεί για να στεριώσει το έργο του άντρα της αλλά παρακαλάει να αφήσουν μια τρύπα για να βυζαίνει το νεογέννητο μωρό της) και της Υπερμνήστρας (τη μόνη από τις πενήντα Δαναΐδες που δεν σκότωσε τον άντρα της).
Κάποια άλλα λαογραφικά στοιχεία που υπάρχουν στις ιστορίες είναι ο μάρτης (το βραχιολάκι από κλωστή που φοράμε τον Μάρτιο για να μη μας κάψει ο ήλιος) στην ιστορία της Ραβιάννας, τα σημάδια στα σώματα των μαγισσών στην ιστορία της Κιρίσας, οι Ιρλανδικές banshees στην περίπτωση της Βενέμπρας. Φαντάζομαι υπάρχουν αρκετά που μου διαφεύγουν τώρα, οπότε αφήνω τις αναγνώστριες και αναγνώστες να τα εντοπίσουν.
- Υπάρχει κάποιο έργο, χαρακτικό και ιστορία, που σας φόρτισε περισσότερο συναισθηματικά κατά τη δημιουργία του;
Φ.Β.: Το κάθε ένα κουβαλά μια ιστορία και είναι φορτισμένο διαφορετικά, δεν μπορώ να ξεχωρίσω.
Χ.Τ.: Μάλλον οι Γυναίκες που Επιστρέφουν, μιας και όντας ο ίδιος ξενιτεμένος κατά την περίοδο συγγραφής, μπορούσα να βρω πολλά σημεία επαφής με τον πόνο της Σαμίσσας.
- Η θυσία, η απάρνηση, η κακοποίηση, ο αποχωρισμός, η πίστη, η προσμονή, η θυματοποίηση, ο ανεκπλήρωτος έρωτας, η ευτυχία: πάθη που έχουν χιλιοτραγουδηθεί στα δημοτικά τραγούδια και έχουν συνδεθεί πολλάκις με τις γυναίκες. Εμβυθίζοντας τους εαυτούς σας σε αυτό τον άχρονο πόνο με όχημα τις τέχνες σας, μπορείτε να διακρίνετε αν η θηλυκότητα του σήμερα πονά με τον ίδιο τρόπο;
Φ.Β.: Πιστεύω πως ναι, αυτός είναι άλλωστε και ο πυρήνας αυτής της δημιουργίας. Ο πόνος και τα πάθη είναι άχρονα και άτοπα. Αυτό προσπαθούν να αναδείξουν τα έργα και τα διηγήματα του Χρυσόστομου. Γυναίκες τοποθετημένες στο πάντα και παντού που συνεχώς επιστρέφουν.
Χ.Τ.: Θα συμφωνήσω με τον Φώτη, με μια σημείωση: μεγάλο μέρος των παθών αυτών είναι απόρροια του πατριαρχικού τρόπου δόμησης της πλειονότητας των κοινωνιών, κάτι που ελάχιστα έχει ουσιαστικά μεταβληθεί σήμερα. Προφανώς, λοιπόν, και οι σημερινές γυναίκες αντιμετωπίζουν παρόμοιες εκφάνσεις του πόνου – ας έχουμε κατά νου όμως πως η ρίζα του πόνου αυτού μπορεί να ανιχνευτεί και εν δυνάμει να λαβωθεί.
Οι Γυναίκες που επιστρέφουν των Φώτη Βάρθη και Χρυσόστομου Τσαπραΐλη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αντίποδες.
Social Links: