Ο Άλλος ως απειλή

Ο Μητροπολίτης Φθιώτιδας και Θαυμακού Καλλίνικος πέθανε και το σκήνωμά του περιφερόταν στην πόλη, ακολουθώντας πιστά το παραδοσιακό τελετουργικό των ορθόδοξων παλαιοημερολογιτών. Οι φωτογραφίες της περιφοράς του νεκρού ξεσήκωσαν μαζικό σχολιασμό στα social media, με τα περισσότερα σχόλια να μιλούν για «σκοταδισμό». Πριν από λίγες ημέρες, στον Πειραιά, οι σιίτες μουσουλμάνοι της περιοχής τίμησαν και πάλι με αυτομαστίγωμα τον ιμάμη Χουσεΐν, εγγονό του προφήτη Μωάμεθ. Η δημόσια εμφάνιση του εθίμου ξεσήκωσε και πάλι σχολιασμό για πισωγυρίσματα και ενεργοποίησε για πολλοστή το κλισέ του «κινδύνου από το Ισλάμ».

Από τη φετινή τελετή αυτομαστιγώματος των σιιτών στον Πειραιά για τον εορτασμό της Ασούρα (Πηγή: thepressroom.gr)

Στην περίπτωση της περιφοράς του νεκρού, φρονώ ότι η μαζική κριτική κρύβει έμμεσα και έναν φόβο για την ορατότητα του θανάτου. Ζούμε σε μία εποχή όπου ο νεκρός πρέπει να κρύβεται, όπως ακριβώς ο άρρωστος, ο τρελός και ο παραβάτης. Ο Μισέλ Φουκώ έχει αναλύσει υπέροχα αυτόν τον μετασχηματισμό της κοινωνίας μας, από την εποχή της δημόσιας ορατότητας της τρέλας και του πένθους. Κάποτε, μας έχει πει ο Γάλλος στοχαστής, οι τρελοί θεωρούνταν άκακοι και τα νεκροταφεία να βρίσκονταν μέσα στις πόλεις. Σήμερα, ζούμε στην εποχή του εγκλεισμού των πρώτων σε άσυλα και στην εποχή της ταφής των δεύτερων σε χώρους, οι οποίοι δεν θα βρίσκονται ανάμεσα στην καθημερινότητα των πολιτών. Ο νεκρός και ο τρελός θα πρέπει να γίνουν αόρατοι και για να γίνουν αόρατοι θα πρέπει να θεωρηθούν επικίνδυνοι, αβάσταχτα οδυνηροί και αποτρόπαιοι. Κάπως έτσι, ο περιφερόμενος νεκρός φέρνει αποστροφή, τρόμο και, όταν αυτό το τελετουργικό συμβαίνει υπό κάποιο θρησκευτικό δόγμα, τότε η κριτική γίνεται ακόμα πιο πύρινη.

Στην περίπτωση του προσωπικού μαρτυρίου των μουσουλμάνων, η κριτική προκύπτει υπό το πρίσμα της εποχής: το Ισλάμ αποτελεί πισωγύρισμα, εμείς οι δυτικοί οφείλουμε να ξεριζώσουμε κάθε τέτοιο φαινόμενο και να συνεχίσουμε τη δική μας τέλεια σύλληψη: Δημοκρατία (με ή χωρίς πολεμικές παρεμβάσεις απέναντι σε όσους δεν την εφαρμόζουν), σεβασμό των δικαιωμάτων (όσων νομιμοποιούν οι σημερινές κοινωνίες, καθώς, για παράδειγμα, το δικαίωμα στην αποφυγή της φτώχειας ή της αξιοπρεπούς διαβίωσης είναι ζήτημα ικανοτήτων και όχι ζήτημα δικαιωμάτων, θα καταλήξουν) και πολυφωνία (αρκεί αυτή η πολυφωνία να αποτελεί μία βαβούρα «παράλληλων μονολόγων» και ποτέ μία συμπαγή, συλλογική και στοχευμένη κριτική φωνή). Η σημερινή εποχή της γνώσης και της κατανάλωσης είναι η εποχή της κιμαδομηχανής: η κριτική για την εκκλησιαστική εξουσία ανακατεύεται μαζί με τον υπαρξιακό φόβο για τον νεκρό και η κριτική της Ανατολής χάνει τη διάκριση ανάμεσα στην απειλή του αφανισμού και στην τελετουργία που ενυπάρχει υπό ποικίλες μορφές ακόμα και στη σύγχρονη Δύση. Ακόμα και το κείμενο που γράφω μπορεί να ιδωθεί ως κείμενο υπεράσπισης του αυτομαστιγώματος ή της ταφής ενός καθιστού νεκρού ιεράρχη. Δεν έχω σκοπό να υπερασπιστώ κανέναν και τίποτα στα παραδείγματα που ανέφερα στην εισαγωγή.

Großes Narrenschiff (2008), Werner Lehmann

Αυτό που θέλω να πω είναι ότι συνεχίζουμε διαρκώς να βλέπουμε τον Άλλον ως απειλή. Και αυτό ακριβώς είναι το χάσμα που μας απαγορεύει να παρατηρήσουμε και να δεχτούμε τη διαφορετικότητα των εκφράσεων. Κάποιοι και κάποιες μπορεί εδώ να πουν ότι δεν αναφέρω τίποτα για τον ρόλο που παίζει η εξουσία και η ασυμμετρία των σχέσεων μέσα στα θρησκευτικά δόγματα. Δεν έχω σκοπό να νομιμοποιήσω των εκ θεμελίων εξουσιαστικό χαρακτήρα και τα αμέτρητα εγκλήματα κατεστημένων θρησκευμάτων και πολιτικών μοντέλων στον κόσμο μας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η κατακραυγή των δράσεων του Άλλου δεν μπορεί να μας βοηθήσει να αποδεχτούμε την ετερότητα του Άλλου.

Κι εδώ ακριβώς ενεργοποιείται όλη η σύγχρονη προβληματική: κριτικάρω τον Άλλο επειδή τον θεωρώ κατώτερο, επειδή τον θέλω ίδιο με μένα; Δεν έχω απάντηση σε αυτό το ερώτημα, γιατί δεν υπάρχει μία και μόνη απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Σκέφτομαι όμως ότι, αν δεν καταφέρω να δω τον Άλλον ως διαφορετικό και όχι ως απειλή, τότε πώς θα μπορέσω να σκέφτομαι για κείνον και ταυτόχρονα και για μένα; Αν έχω προαποφασίσει να ζω σε έναν κόσμο όπου ξέρω οριστικά και αμετάκλητα πώς κηδεύονται, πώς τρελαίνονται, πώς κάνουν έρωτα, πώς γιατρεύονται και πώς εκφράζονται οι άνθρωποι, τότε αυτός ο κόσμος είναι ένας κλειστός κόσμος. Και ένας κλειστός κόσμος, δίχως πόρους δεν μπορεί να αναπνεύσει. Στο δικό μου νου, αυτός ο κόσμος κάποια στιγμή θα σαπίσει.