Σαν σήμερα, στις 16 Ιουνίου του 1904, ο Λεοπόλδος Μπλουμ κάνει τη μυθική του βόλτα στους δρόμους του Δουβλίνου, αλλάζοντας για πάντα την ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας (ή την πρόσληψη αυτής, σωστότερα, γιατί τα πάντα στην ιστορία είναι θέμα ματιάς). Αυτή η μέρα γιορτάζεται σε όλο τον κόσμο ως η «Bloomsday», όνομα παρμένο φυσικά από τον θρυλικό πια πρωταγωνιστή του «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόυς, βιβλίο το οποίο εκδόθηκε το 1922.
To μυθιστόρημα εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια μιας και μοναδικής ημέρας, αυτή της δεκάτης έκτης Ιουνίου του 1904, κατά την οποία ο κάτοικος Δουβλίνου Λεοπόλδος Μπλουμ ξυπνάει το πρωί (στις 8πμ) και φεύγει για την δουλειά του. Διάφορα γεγονότα όμως καθυστερούν την επιστροφή του στο σπίτι, μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες της επόμενης ημέρας. Έτσι, σαν άλλος Οδυσσέας, περνάει μια ημέρα με ανάλογες (πράγμα πολυ σχετικό βέβαια) περιπέτειες, με εκείνες του μυθικού ήρωα. Το κατέβασμα στον Άδη βρίσκει την αντιστοιχία του στη επίσκεψη του Μπλουμ στο νεκροταφείο, για τον ξαφνικό θάνατο ενός φίλου, οι Σειρήνες είναι τα κορίτσια του μπαρ ενός ξενοδοχείου, όπου ο Μπλουμ ακούει τραγούδια με συνοδεία πιάνου, η Κίρκη είναι ένα πορνείο της πόλης και ούτω καθεξής.
Φυσικά, αυτή η σχέση με τον μύθο είναι σχηματική και χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα σαν όχημα, ώστε να γράψει ένα εξαιρετικά πολύπλοκο μυθιστόρημα, με μυριάδες αναφορές τόσο στην σύγχρονη ιστορία της χώρας του, όσο και στη μυθολογία, αλλά και στους ανθρώπους και τα «εντός» (sic) τους. Είναι το μυθιστόρημα εκείνο που δίνει τον ορισμό του «μοντερνιστικού». Δεν θα ασχοληθώ εδω με το ίδιο το έργο, καθώς ήδη έχουν γραφτεί τόμοι (και θα γραφτούν άπειροι ακόμη). Έτσι κι αλλιώς, πάντοτε μου προκαλούσε αμηχανία η λογοτεχνική κριτική.
Καθώς ξεφύλλιζα για ακόμη μια φορά τον «Οδυσσέα» λοιπόν, εν όψει της σημερινής επετείου της Bloomsday κι έχοντας διαβάσει χθες για τις εκδηλώσεις που προγραμματίζονται σε όλο τον κόσμο (σχεδόν κυριολεκτικά μιλώ), μια απορία με τριγύριζε βασανιστικά, σαν άλλο καλοκαιρινό κουνούπι, μην αφήνοντας με να απολαύσω την περιγραφή της ετοιμασίας του πρωινού γεύματος του Λεοπόλδου (ξέρετε, εκείνο το λαχταριστό νεφρό). Γιάτι ο Τζόυς; Γιατί χιλιάδες άνθρωποι στον πλανήτη θα συμμετάσχουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε μια γιορτή προς τιμήν ενός από τους πιο «δύσκολους» και πολύπλοκους συγγραφείς του 20ού αιώνα; Σε μια γιορτή που ειναι αφιερωμένη σε ένα από τα πιο δυσνόητα μυθιστορήματα που έχουν γραφτεί ποτέ; Πόσοι έχουν διαβάσει τον «Οδυσσέα» από αυτούς;
Πριν προσπαθήσω να δώσω μερικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά (μάλλον κάνοντας μερικές σκέψεις απλά, παρά οτιδήποτε άλλο), ας δούμε σύντομα μια μικρή ιστορία της Bloomsday.
Κατ’ αρχάς, ο Τζόυς δεν επέλεξε τυχαία τη συγκεκριμένη ημερομηνία ως χρόνο εξέλιξης του σημαντικότερου μυθιστορήματός του. Τη συγκεκριμένη ημερομηνία, βγήκε για πρώτη φορά με την μέλλουσα σύζυγό (και μούσα) του Nora Barnacle, την οποία είχε πρωτοσυναντήσει λίγες μέρες πριν, στις 10 Ιουνίου. Σε εκείνη την πρώτη γνωριμία, κανόνισαν να ξανασυναντηθούν στις 14 Ιουνίου, αλλά η Nora τον έστησε. Ο επίμονος Τζόυς της έγραψε, ζητώντας της να κανονίσουν άλλη μέρα. Αυτή η μέρα ήταν η θρυλική 16η, όπου εκείνος και η Nora έκαναν βόλτα στους δρόμους του Δουβλίνου και συγκεκριμένα στη γειτονιά του Ringsend. Εκτός από τη γνωριμία του με την Nora, το καλοκαίρι του 1904, ήταν σημαντικό για τον ίδιο, καθώς ξεκίνησε να γράφει τους «Δουβλινέζους» και πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει την Ιρλανδία, πράγμα το οποίο τον καθόρισε σε πολλαπλά επίπεδα.
Η Bloomsday λοιπόν, μάλλον άρχισε να γιορτάζεται, από κοντινούς φίλους του Τζόυς, μετά την έκδοση του «Οδυσσέα» το 1922. Για παράδειγμα το 1924, όταν ο ίδιος ήταν στο νοσοκομείο, αναρρώνοντας από μια ακόμα επέμβαση στα μάτια, στις 16 Ιουνίου, φίλοι του του έστειλαν ανθοδέσμη με λευκά και μπλέ λουλούδια (θυμίζοντας το πρώτο εξώφυλλο του βιβλίου). Ο Τζόυς, έγραψε στο ημερολόγιο του «Σήμερα, 16 Ιουνίου 1924. Είκοσι χρόνια μετά. Θα θυμάται άραγε κανένας αυτή τη μέρα;».
Η πρώτη ας πούμε «επίσημη», Bloomsday πάντως, γιορτάστηκε το 1929, από την Adrienne Monnier, η οποία ήταν συνέταιρος της Sylvia Beach, της γυναίκας που εξέδωσε δηλαδή αρχικά τον «Οδυσσέα». Η Adrienne Monnier εξέδωσε την γαλλική μετάφραση του βιβλίου τον Φλεβάρη του 1929 και τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου το γιόρτασε διοργανώνοντας μια «Déjeuner Ulysse».
Η πρώτη πραγματικά επική όμως Bloomsday, η οποία ήταν και πιο κοντά στο πνεύμα των σημερινών εορτασμών, έγινε το 1954, στην Ιρλανδία, στην πεντηκοστή επέτειο. Ο συγγραφέας Brian O‘Nolan, ο ποιητής Patrick Kavanagh, μαζί με τον Anthony Cronin, τον John Ryan και τον ξάδελφο του Τζόυς, Τομ, ξεκίνησαν ένα «προσκύνημα» ακολουθώντας την ακριβή διαδρομή που είχε πάρει εκέινη την ημέρα ο Λεοπόλδος, επισκεπτόμενοι όλα τα μέρη απ’ τα οποία είχε περάσει και ο ίδιος, έχοντας μοιράσει και αντίστοιχους ρόλους με αυτούς του μυθιστορήματος. Φήμες λένε ότι το προσκύνημα κατέληξε σε παρωδία και εγκαταλείφθηκε στη μέση, καθώς οι «προσκυνητές» ήταν πολύ μεθυσμένοι για να συνεχίσουν.
Σήμερα η μέρα γιορτάζεται σε όλο τον κόσμο, με μαραθώνιες αναγνώσεις, παραστάσεις, μουσικά δρώμενα, επισκέψεις στα σημεία που αναφέρονται στο βιβλίο στο Δουβλίνο, με γεύματα βγαλμένα από τις σελίδες του, κ.α.
Αλλά το ερώτημα παραμένει. Γιατί; Γιατί δεν γίνεται κάτι ανάλογο με συγγραφείς πολύ περισσότερο διαβασμένους και δημοφιλείς; Γιατί ο Τζόυς;
Νομίζω ότι η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στη σχέση που έχει ο Τζόυς με την μοντερνιστική κουλτούρα εν γένει και άρα με όλο το φάσμα της τέχνης του 20ού αιώνα. Ο Τζόυς, γράφοντας ένα μυθιστόρημα στο οποίο πρακτικά δεν υπάρχει πλοκή, αλλάζοντας στυλ εκατοντάδες φορές, γράφοντας αριστοτεχνικά (η γραφή για την γραφή, που λένε και σύγχρονοι μελετητές του έργου του), ωθεί τον αναγνώστη στο να σκέφτεται συνεχώς τον συγγραφέα, εξυψώνοντας μοιραία τον ίδιο, στα όρια του μύθου. Δεν σκέφτεσαι την πλοκή, αλλά αναρωτιέσαι γιατί ο Τζόυς άλλαξε το στυλ σε αρχαΐζον στο δωδέκατο κεφάλαιο, γιατί χρησιμοποιεί το «εγώ» σε άλλο κεφάλαιο, γιατί γράφει με επικεφαλίδες εκεί και διαλογικά αλλού. Με λίγα λόγια, it’s all about the author.
Και αυτό φυσικά έχει άμεση σχέση με μια γενικότερη ανάδυση των προσωπικοτήτων στις τέχνες του 20ου αιώνα. Όσο και να προσπαθεί η μοντερνιστική τάση να επικεντρωθεί στο κείμενο και γενικότερα στο έργο, με το να δίνεται τόσο μεγάλη έμφαση στο στυλ, στο ύφος, αναδεικνύει τελικά ατομικότητες, είτε αυτές είναι ο Τζόυς και ο Χέμινγουεϊ , είτε ο Τσάρλυ Τσάπλιν και ο Μάρλον Μπράντο, είτε ο Τζίμ Μόρισον και ο Χέντριξ.
Αυτή η καλλιέργεια λοιπόν του «μύθου» και από τον ίδιο τον συγγραφέα (με τις εκπληκτικά στυλιζαρισμένες φωτογραφίες του και την γενικότερη διαχείριση του δημόσιου προφίλ του), εκτός του ότι δημιουργεί μια de facto παγίωση του ατόμου (άρα και του έργου) στην «παράδοση», για να μιλήσουμε με ελιοτικούς όρους, ταυτόχρονα, στα πλαίσια και της μεγάλης διάχυσης των πληροφοριών που συντελέστηκε τον 20ό αιώνα, δημιουργεί και μια περίεργη ενσωμάτωσή του και στην μαζική, την «ποπ», κουλτούρα. Όποιος έχει διαβάσει Τζόυς (ή και όχι, όποιος έχει πει ότι έχει διαβάσει) και πόσο μάλλον, το μεγαλύτερο βιβλίο του, αυτόματα είναι μέρος μιας ελίτ, συμμετέχει και ο ίδιος ως μέλος σε μια κάστα εκλεκτών. Η ποπ τέχνη «μάτωσε» για να μπορέσει να εντάξει τον εαυτό της στην «παράδοση» και αυτό θα ήταν δυνατόν να το πετύχει, μόνο αν οι εκπρόσωποί της αγκάλιαζαν τον μοντερνισμό σαν συνεχιστές και απόγονοι και όχι σαν εχθροί (έτσι όπως τους έβλεπαν αρχικά, οι ίδιοι οι μοντερνιστές δηλαδή). Σκεφτείτε την περιβόητη φωτογραφία της Μέριλιν Μονρόε, να διαβάζει τον «Οδυσσέα» και πόσο ισχυρή είναι σημειολογικά. Αναφορές στον Τζόυς και την Bloomsday ύστερα, είναι εκατοντάδες στην ποπ κουλτούρα. Για παράδειγμα, στην ταινία του Mel Brooks, «The Producers» (1968), υπάρχει χαρακτήρας ονόματι, Leo Bloom, αναφορά στην Βloomsday γίνεται και σε επεισόδιο των Simpsons, ενώ στην πασίγνωστη ταινία του Richard Linklater«Before Sunrise» , η ημέρα της πρώτης γνωριμίας του Jesse και της Celine και της περιπλάνησης τους στη Βιέννη είναι η 16η Ιουνίου. Επιπλέον, στο τραγούδι των U2 «Breathe» τα γεγονότα που αναφέρουν οι στίχοι εκτυλίσσονται 16 Ιούνη και οι πανκροκάδες Minutemen έχουν τιτλοφορήσει ένα άλμπουμ τους έτσι. Τα παραδείγματα είναι άπειρα και καταδεικνύουν ξεκάθαρα την διείσδυση του έργου του Τζόυς σε όλο το φάσμα της σύγχρονης ποπ κουλτούρας, ακριβώς λόγω του ελιτίστικου χαρακτήρα του και της θέσης που κατέχει στην λογοτεχνική παράδοση.
Αρχίζω να καταλαβαίνω λοιπόν, γιατί σήμερα, εκατοντάδες άνθρωποι, στο Δουβλίνο, στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Ρώμη, στη Μαδρίτη, στην Αθήνα, στη Νέα Υόρκη, στο Λός Αντζελες, στο Μόντρεαλ, στο Ρίο Ντε Τζανέιρο, στη Σανγκάι και τη Μελβούρνη, θα γιορτάσουν την Bloomsday. Δεν χρειάζεται να κατανοείς απόλυτα, ούτε να έχεις εντρυφήσει, για να μπορείς να πάρεις κάτι από τη δόξα του Τζόυς και του μυθικού βιβλίου του. Εγώ πάλι θα γιορτάσω μάλλον προσωπικά, όπως άλλωστε διάβασα και τον «Οδυσσέα», εντελώς λάθος, διαβάζοντας τα κεφάλαια με τυχαία σχεδόν σειρά, σε ένα διάστημα δύο χρόνων. Και θα πιω ένα ιρλανδέζικο ουίσκυ στην υγειά του.
Social Links: