Η τριήμερη εξέγερση του Πολυτεχνείου εκείνο τον θρυλικό πλέον Νοέμβριο του 1973 δεν αποτελεί μόνον την κορυφαία αντιστασιακή πράξη του λαϊκού και νεολαιίστικου κινήματος εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου. Το αίμα των νεκρών αυτού του ελληνικού «Μάη του 1968» λειτούργησε από την μία ως ένας καθαγιασμός και ένα άλλοθι για αυτούς, που εκείνα τα 7 χρόνια της ανωμαλίας προτίμησαν τον δρόμο της απάθειας και αποτέλεσαν την σιωπηρή πλειοψηφία, πάνω στην οποία οι συνταγματάρχες πάτησαν, προκειμένου να δικαιολογήσουν την παράταση της παραμονής τους στην εξουσία.

Από την άλλη, το μέγεθος της αιματοχυσίας και η ένταση της καταστολής σμπαράλιασαν την προωθούμενη «φιλελευθεροποίηση» του καθεστώτος και απέτρεψαν λύσεις αλά Ισπανία, όπου οι νέες δημοκρατικές μορφές συνέχισαν και μετά τον εκδημοκρατισμό να βρίσκονται υπό την σκιά των Στρατηγών. Τα γεγονότα του Νοέμβρη σε συνδυασμό με την στρατιωτική ήττα της Κύπρου και την επακόλουθη προσφυγιά του καλοκαιριού του 1974 απετέλεσαν αυτό, που είχε προαναγγείλει ο Σεφέρης ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60: Την απαραίτητη εκείνη δόση τραγωδίας, που χαρακτηρίζει κάθε δικτατορικό καθεστώς, χωρίς την οποία, όμως, και αυτό είναι το τραγικό, η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αφήσει πίσω της τα 30 χρόνια εμφυλιακής και μετεμφυλιακής ανωμαλίας από το 1944 και μετά. Επομένως, η Εξέγερση του Νοεμβρίου αποτελεί ίσως την πρώτη, την ιδρυτική βάση του αφηγήματος της Μεταπολίτευσης, τον ίδιο της τον πυρήνα, το κυρίαρχο εκείνο γεγονός, χωρίς το οποίο η Μεταπολίτευση δεν θα μπορούσε να συγκροτήσει ούτε τον κύκλο των κοινών της εμπειριών, μα ούτε και τον ορίζοντα της προσδοκίας της…

Οι ετήσιοι εορτασμοί της Εξέγερσης αποτελούσαν ένα από τα σημεία κατατεθέν, ιδίως για έναν κόσμο, που εξακολουθούσε να ελκύεται από τα συνθήματα και τα νοήματα εκείνης της εποχής και να προσπαθεί να τα μετουσιώσει σε μια σύγχρονη κινηματική δραστηριότητα. Ενίοτε οι μεγάλες, καθιερωμένες πορείες της 17ηςΝοεμβρίου αποτέλεσαν αφορμή προβολής νέων διεκδικήσεων, που επιζητούσαν μία πρόσθετη νομιμοποίηση ως φυσική συνέχεια και απόρροια εκείνων των ημερών. Τέλος, υπάρχουν ιστορικές επέτειοι, που έχουν ταυτιστεί με μερικά από τα δραματικότερα γεγονότα της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας. Σκοπός μας είναι να κάνουμε μια συνοπτική καταγραφή των σημαδιακών εκείνων επετείων, οι οποίες χάραξαν την μνήμη μας λόγω της σύνδεσής τους με σημεία-σταθμούς.

17-24 Νοεμβρίου 1974

Η πρώτη επέτειος των δραματικών γεγονότων συμπίπτει με την προσπάθεια μετάβασης από το καθεστώς της 21ης Απριλίου σε μία κυβέρνηση εθνικής ενότητας και από κει στην νέα δημοκρατική σταθερότητα της Μεταπολίτευσης. Τώρα είναι, που θα αρχίσουν να γίνονται γνωστές οι λεπτομέρειες εκείνης της νύχτας σε όλη τους την έκταση. Και, όμως, το αφήγημα της εξέγερσης είναι ήδη ένας μύθος για τις πλατιές μάζες, που εξερχόμενες από μία σιωπή ετών αναζητούν μία οδό ολοκληρωμένης έκφρασης. Σε αυτό το κλίμα πατώντας η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Κ. Καραμανλή θα ανακοινώσει, ότι οι πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές θα λάβουν χώρα ανήμερα της 17ης Νοεμβρίου 1974. Παρά τις δικαιολογίες, που προβλήθηκαν, η ΟΝΝΕΔ θα αναφέρει ξεκάθαρα, ότι «οι ελεύθερες εκλογές της 17ης Νοεμβρίου είναι το καλύτερο μνημόσυνο για τα παιδιά που αγωνίσθηκαν και έπεσαν στο Πολυτεχνείο, γιατί αποτελούν την πανηγυρική επιβεβαίωση της νίκης των δημοκρατικών δυνάμεων και της παγιώσεως των ελευθέρων δημοκρατικών θεσμών της χώρας». Για αυτό, θα ανακοινωθεί, ότι ο επίσημος εορτασμός θα μεταφερθεί για το τριήμερο 22-24 Νοεμβρίου.

Παρόλα αυτά, στις 15 Νοεμβρίου φοιτητικές ομάδες, που προέρχονται από ακροαριστερές ομάδες μη ακολουθούμενες την γενική γραμμή, που δίνει η Αντι-ΕΦΕΕ και ο Ρήγας Φεραίος, θα πραγματοποιήσουν μεγάλη πορεία από τη Στουρνάρη, που θα καταλήξει στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Εκεί θα ακουστεί για πρώτη φορά το σύνθημα «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-Πολυτεχνείο», που θα συνδέσει την κατοχική-αντάρτικη δράση της Εθνικής Αντίστασης με την αντιδικτατορική δραστηριότητα. Στις 24 Νοεμβρίου θα λάβει χώρα η συγκλονιστική συγκέντρωση ενός και πλέον εκατομμυρίου ανθρώπων έξω από τις πύλες του Ιδρύματος. Εκεί την παράσταση θα κλέψει ο Γιάννης Ρίτσος, όπου θα απαγγείλει στίχους από την «Ρωμιοσύνη» ανεβάζοντας την συγκίνηση στα ύψη. Η μεγαλειώδης πορεία προς την Αμερικανική πρεσβεία, σημείο σταθμός λόγω της θεωρούμενης Αμερικανικής συμμετοχής τόσο στην πορεία του Δικτατορικού καθεστώτος, όσο και στην τραγωδία της Κύπρου, με την μαζική συμμετοχή και τους αλαλαγμούς του πλήθους, όπως «Δώστε την Χούντα στο Λαό», θα προσδώσουν στην επέτειο ένα πανεθνικό υπόβαθρο και θα την εντάξουν στο πάνθεον της νέας Ιδεολογίας, που συγκροτείται.

16-17 Νοεμβρίου 1980

Ίσως η πλέον «Ματωμένη Επέτειος». Είναι η εποχή, που η μεταβατική κυβέρνηση του Γεωργίου Ράλλη, που διαδέχτηκε τον Κ. Καραμανλή, επιθυμεί να σταθεροποιήσει την χώρα μέσα στο Δυτικό Στρατόπεδο. Για αυτό και προχωρεί στην συμφωνία επανένταξης της Ελλάδος στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, από το οποίο την είχε βγάλει ο Καραμανλής ελέω Κυπριακού το 1974, ενώ παράλληλα προχωρεί σε διαπραγματεύσεις με τις ΗΠΑ για το καθεστώς των βάσεων στην Ελλάδα. Επίσης, την ίδια περίοδο το κόμμα της αξιωματικής Αντιπολίτευσης, το ΠΑΣΟΚ, βρίσκεται καθοδόν προς την εξουσία, γεγονός, που το οδηγεί σε μία φάση μετριοπάθειας των επίσημων λόγων του σε σχέση με την μαξιμαλιστική περίοδο 1974-1977.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ενόψει της επετείου του Πολυτεχνείου, η κυβέρνηση Ράλλη αποφασίζει να απαγορεύσει την διέλευση της καθιερωμένης πορείας προς την Αμερικανική πρεσβεία, αλλά καθορίζει, ότι αυτή θα φτάσει έως το Σύνταγμα. Η ΕΦΕΕ, που η πλειοψηφία της αποτελείται από τις παρατάξεις του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ, αποφασίζει να συμμορφωθεί προς την κυβερνητική επιταγή. Αντίθετες παρουσιάζονται οι παρατάξεις της μειοψηφίας, όπως το ΕΚΚΕ, η ΠΠΣΠ, το ΚΚΕ-μλ και άλλες. Οπότε στις 16 Νοεμβρίου, ημέρα του επίσημου εορτασμού, στο Κέντρο υπάρχουν δύο δυναμικές συγκεντρώσεις, μία της πλειοψηφίας της ΕΦΕΕ και μία των δυνάμεων, που μειοψήφησαν, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω. Αργά το βράδυ, περίπου 3.000 από την δεύτερη συγκέντρωση βρίσκονται στο ύψος του Άγνωστου Στρατιώτη επί της Βασιλίσσης Σοφίας, όπου είναι παρατεταγμένες οι δυνάμεις της Αστυνομίας και των ΜΑΤ. Η αρχική επιτυχία των διαδηλωτών να «σπάσουν» τον κλοιό της Αστυνομίας ακολουθείται από την διαταγή της Εισαγγελίας προς τα ΜΑΤ να δράσουν κατά των διαδηλωτών με πλήθος δακρυγόνων. Αυτό, που ακολουθεί είναι ένα πραγματικό χάος και ένα όργιο βίας, κατά το οποίο οι δρόμοι των Αθηνών βάφονται με νεανικό αίμα: της Σταματίνας Κανελλοπούλου, η οποία θα πέσει θύμα θανατηφόρου ξυλοδαρμού με γκλοπ στο ύψος της Πανεπιστημίου, και του Ιάκωβου Κουμή, ακτιβιστή για την αυτοδιάθεση της Κύπρου, ο οποίος θα πέσει θύμα επίθεσης από τα ΜΑΤ στο ύψος του Συντάγματος και θα υποκύψει το ίδιο κιόλας βράδυ.

16-17 Νοεμβρίου 1981

Αναφέρουμε αυτή την χρονιά, καθώς είναι η πρώτη φορά, που κατατίθεται στεφάνι εκ μέρους της κυβερνητικής πλειοψηφίας. Δεν έχει περάσει ακόμη μήνας από την εκλογική θριαμβευτική κατίσχυση του ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου στις εκλογές της 18ης Οκτωβρίου και βρισκόμαστε στις πρώτες μέρες της «Αλλαγής». Το ΠΑΣΟΚ, που από την ιδρυσή του προσπαθούσε να οικειοποιηθεί το «Πνεύμα του Νοέμβρη» (θυμίζουμε την πρόταση του ΠΑΣΟΚ να καταστεί η 17η Νοέμβρη Εθνική Εορτή) κατεβαίνει πανστρατιά στις φετινές εκδηλώσεις. Πρωτοστατεί ο ίδιος ο πρωθυπουργός, Ανδρέας Παπανδρέου, στην κατάθεση στεφάνου και ακολουθούν ο Υπουργός Παιδείας, Λευτέρης Βερυβάκης, και ο υφυπουργός Παιδείας, Γιώργος Λιάνης.

17 Νοεμβρίου 1985

Οι εκδηλώσεις για την 12η επέτειο της Εξέγερσης θα βαφτούν με το αίμα ενός μικρού μαθητή, του 15χρονου Μιχάλη Καλτεζά, από το πιστόλι του Αστυνομικού Α. Μελίστα στην περιοχή των Εξαρχείων. Το περιστατικό θα λάβει χώρα μετά το πέρας της μεγάλης Πορείας προς την Αμερικανική Πρεσβεία, η οποία έληξε μέσα σε ειρηνικό κλίμα. Μία λεκτική αντιπαράθεση μεταξύ ομάδας διαδηλωτών και ανδρών των ΜΑΤ στην περιοχή των Εξαρχείων θα οδηγήσει σε μια μικρής κλίμακας σύγκρουση, η οποία θα ενισχυθεί εκατέρωθεν από πρόσθετες δυνάμεις. Μετά την ρίψη αυτοσχέδιας βόμβας μολότοφ προς μία κλούβα των ΜΑΤ, ο Μελίστας θα σημαδέψει και θα πυροβολήσει πισώπλατα τον Μιχάλη Καλτεζά, τον οποίο θα πετύχει στο κεφάλι προκαλώντας το θανατό του. Η αναγγελία του Θανάτου του μαθητή θα οδηγήσει σε εκτεταμένα επεισόδια, με πιο χαρακτηριστικό την κατάληψη του Χημείου, η οποία θα λήξει με επέμβαση της Αστυνομίας κατόπιν άδειας των πρυτανικών αρχών. Σε αντίποινα για την δολοφονία του Καλτεζά η 17Ν θα προχωρήσει στην τοποθέτηση βόμβας σε κλούβα των ΜΑΤ στο Κάραβελ, με αποτέλεσμα τον θάνατο του Νίκου Γεωργακόπουλου.

17 Νοεμβρίου 1995

Μία από τις πλέον ταραχώδεις και πολυσυζητημένες επετείους, τόσο για την αγριότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε, όσο και για τις μακροχρόνιες συνέπειες, που είχε στην πορεία και την εξέλιξη μερικών από τους πρωταγωνιστές της. Η καθιερωμένη πορεία της 17ης Νοεμβρίου καταλήγει σε κατάληψη του ιστορικού κτιρίου του Πολυτεχνείου στην Πατησίων εκ μέρους ομάδων, που πρόσκεινται στον ακροαριστερό και αντιεξουσιαστικό χώρο. Οι αρχές μιλάνε περίπου για 700 άτομα, που έχουν κλειστεί μέσα στο Πολυτεχνείο. Η νύχτα της 17ης -18ης χαρακτηρίζεται από ολονύχτιες μάχες μεταξύ των δυνάμεων των ΜΑΤ και των φοιτητών. Σοκ προκαλεί η εικόνα του ξυλοδαρμού 16χρονου μαθητή από τις δυνάμεις της Αστυνομίας μπροστά στις δημοσιογραφικές κάμερες, καθώς η όλη επιχείρηση καλύπτεται σε απευθείας μετάδοση. Αργά το πρωί, και μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων ο υπουργός Δημόσιας Τάξης, Βαλυράκης, δίνει την διαταγή να εισέλθουν οι Αστυνομικές δυνάμεις μέσα στον χώρο του Ιδρύματος.

Πράγματι, μετά από συντονισμένη επιχείρηση οι δυνάμεις των ΜΑΤ εισέρχονται στο Πολυτεχνείο από τις δύο ιστορικές πύλες και προχωρούν σε μαζικές συλλήψεις 400-500 ατόμων, για την μεταφορά των οποίων χρειάστηκαν περίπου 20 κλούβες της Αστυνομίας. Η επέμβαση των δυνάμεων ασφαλείας, με την ένταση που πραγματοποιήθηκε, έμεινε βαθιά ριζωμένη στο θυμικό αυτών που την έζησαν. Για πολλούς από τους συμμετέχοντες εκείνη η νύχτα απετέλεσε την αρχή για το πέρασμα σε μορφές δράσης άλλου είδους, ακόμη και της ανοιχτής ένοπλης. Θυμίζω ότι στην λεγόμενη «Γενιά του 1995» ανήκαν άτομα, που αργότερα θα γίνουν ευρέως γνωστά, όπως ο Λάμπρος Φούντας, ο Νίκος Μαζιώτης και η Παναγιώτα Ρούπα.

17 Νοεμβρίου 1999

Ο εορτασμός του 1999 θα είχε περάσει περίπου απαρατήρητος, εάν ένα γεγονός περίπου σαν θεική προοικονομία δεν ερχόταν να δώσει λίγη από την λάμψη του. Σε εκείνες τις εκδηλώσεις η ελληνική πραγματικότητα άρχισε να υποδέχεται τον 25χρονο τότε Αλέξη Τσίπρα, ο οποίος πολύ καιρό πριν κυβερνήσει την Ελλάδα, βρέθηκε να καταθέτει στεφάνι στη μνήμη των νεκρών της Εξέγερσης πίσω από τον Νίκος Κωνσταντόπουλο. Το τότε παρουσιαστικό του, με μακρύ μαλλί και ζιβάγκο, σίγουρα σε τίποτα δεν παρέπεμπε την μετέπειτα εξέλιξή του.

Σαράντα χρόνια μετά το πέρας του γεγονότος που σημάδεψε την αρχή της νέας πορείας της χώρας, το μήνυμα φαίνεται να έχει ξεφτίσει, ακόμη και να έχει λησμονηθεί. Η εξέγερση για πολλούς δείχνει να έχει ταυτιστεί με την καθεστηκυία τάξη, που κυβέρνησε την χώρα από το 1974 και μετά. Η απαξιωτικές αναφορές στην «Γενιά του Πολυτεχνείου», ιδίως από το 2010 και μετά, επιθυμούν να συμπαρασύρουν μαζί με την γενικότερη εμπειρία της Μεταπολίτευσης και την ίδια την ανάμνηση της Εξέγερσης ως καταλυτικού γεγονότος μεταβολής. Μα οι καλώς γνωρίζοντες ξέρουν, ότι αυτό που χρειάζεται δεν είναι μία νέα αναπαράσταση του Μύθου, όπως αυτός πολλές φορές στρεβλωτικά και υπερβολικά παρουσιάστηκε, πράγμα λογικό όταν παρατηρείται η μετάβαση από μια κραταιά ορθοδοξία σε μία άλλη. Αυτό, που απαιτείται, να είναι βρεθούν εκείνες οι δυνάμεις και οι συλλογικότητες, που θα θελήσουν να μετουσιώσουν το τότε νόημα σε μία νέου τύπου πρακτική και σε έναν νέο οραματισμό. Τότε θα γίνει αντιληπτό, ότι το Πνεύμα του Νοέμβρη δεν δύναται να χαθεί, καθώς η νεανική προσδοκία για βελτίωση των όρων ζωής δεν χάνονται, όταν μπορούν και μεταβάλλονται ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες.