Ημέρα γιορτής για τις απανταχού Κατερίνες και πώς να μην πάει το μυαλό του καθενός στην Κατιούσα, το τραγούδι που τραγουδήθηκε όσο κανένα άλλο από τους Σοβιετικούς στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης τόσο για το παρτιζάνικο Fischia il vento και τον ελληνικό ύμνο του ΕΑΜ, όσο και για τον περίφημο εκτοξευτή πυραύλων που έσπειρε καταστροφή στη μισή ναζιστική Γερμανία.
Στη βραχυπρόθεσμή μας μνήμη, βέβαια, η μελωδία του είναι συνδεδεμένη περισσότερο με τον Ύμνο του ΕΑΜ κι ακόμη περισσότερο με το εμβατήριο που έπαιζε στη μαθητική παρέλαση στο Χαλάνδρι την 28η Οκτωβρίου 2014, όταν τα πράγματα ήταν –ας πούμε εν συντομία, για να μην ξεφύγουμε– πολύ διαφορετικά σε σχέση με τώρα.
Το περίεργο της υπόθεσης εντοπίζεται στις στιχουργικές προσαρμογές αυτού του τραγουδιού: τόσο στο οραματικό Fischia il vento, όπου οι παρτιζάνοι δεν προσδιορίζονται καν εθνικά, όσο και στον ασφυκτικά γεμάτο πραγματολογικές αναφορές Ύμνο του ΕΑΜ, απουσιάζει παντελώς το ερωτικό στοιχείο. Το «Κατιούσα», Κατερινούλα στα ρωσικά, αναφέρεται στο ερωτικό τραγούδι μίας κοπέλας προς τον αγαπημένο της που πολεμά στο μέτωπο· «ενώ ανθίζουν οι μηλιές κι η ομίχλη απλώνεται πάνω στο ποτάμι», η ίδια, περπατώντας στην όχθη, παρακαλεί το τραγούδι της να πετάξει προς αυτόν που «προστατεύει την πατρίδα, όπως η ίδια προστατεύει την αγάπη τους».
Μιας και λέμε για στιχουργικές προσαρμογές, δεν είναι προφανώς δυνατό να μην αναφερθούμε και στη συνεργασία Αγγελάκα-Πανούση και την ισοπεδωτική σχεδόν και ξεροκόμματη κριτική στο ΚΚΕ:
Αλλά θα αδικούσαμε την ιστορικότητα του τραγουδιού κι αν δεν συμπαραθέταμε και το γνωστότατο, σεξιστικότατο, viewer-discretion-advised-ότατο σύνθημα των οπαδών του Παναθηναϊκού:
Πίσω στα δικά μας, όμως· είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, λοιπόν, ότι ένα ερωτικό τραγούδι περνάει στην κοινή αντίληψη και κουλτούρα ως ένα «σοβιετικό πολεμικό τραγούδι» ή κι εμβατήριο, σε άλλες περιπτώσεις. Αλλά ας πούμε πως είναι λογικό στην περίπτωσή μας: στο κάτω κάτω, η αγάπη ενός ζευγαριού τίθεται δίπλα δίπλα με την υπεράσπιση της χώρας, όπως είδαμε στην τελευταία στροφή.
Όμως αυτή η μετατροπή ή ανάγνωση, που προσπερνά δηλαδή το δεδομένο των στίχων, αποτελεί κοινό τόπο σε κάθε σχεδόν τραγούδι και κυρίως ένα βασικό μηχανισμό του πώς το κανάλι πρόσληψης ενός πολιτισμικού προϊόντος καθορίζει κατά κανόνα τον χαρακτήρα του. Και γι’ αυτό είναι περίπτωση χαρακτηριστικότερη ακόμη κι από την Κατιούσα ένα άλλο κορίτσι, με το όνομα Έρικα.
Εδώ τα πράγματα είναι ολοφάνερα πιο ακραία: δεν υπάρχει η παραμικρή υπόνοια πολέμου, παρά μόνο στην ερωτική απουσία του αφηγητή και τη νοσταλγία της πατρίδας. Αντιθέτως, είναι ένα τραγούδι γεμάτο μέλισσες, γλυκές μυρωδιές και χρώματα της άνοιξης. Ξεκινώντας από την πεδιάδα όπου ανθίζει ένα λουλούδι με το όνομα Έρικα, φτάνει στην πατρίδα του αφηγητή, όπου ζει η κοπέλα του με το όνομα Έρικα και καταλήγει σε ένα τελείως συγκινησιακό cliffhanger, κατά το οποίο μεταφερόμαστε στο μικρό του δωμάτιο, όπου οι σταγόνες από την πρωινή και τη βραδινή υγρασία πάνω στο λουλούδι ζωντανεύουν στο μυαλό του αφηγητή τα δάκρυα της κοπέλας του. Κοπέλα και λουλούδι ομογενοποιούνται, όπως και η «πατρίδα» με την παραδείσια εικόνα της ανοιξιάτικης πεδιάδας, με την απομάκρυνση από όλα αυτά να μην είναι παρά πηγή δακρύων, σαν να επρόκειτο συμβολικά για επιθανάτιο θρήνο („weint um dich“).
Είναι, ομολογουμένως, εξαιρετικό στιχουργικά. Κι όμως, make no mistake: είναι ένα ναζιστικό εμβατήριο κι ως τέτοιο έχει μάλιστα συντεθεί· αυτό δεν σημαίνει, ταυτόχρονα, ότι ο συνθέτης του, Herms Niel, είχε στο μυαλό του μόνο δόλο κι έψαχνε ντε και καλά πώς θα παγιδέψει αθώους ερωτευμένους Γερμανούς στο ναζιστικό μηχανισμό. Make no mistake #2: το γεγονός αυτό καθεαυτό ότι έχει συντεθεί ως εμβατήριο αποτελεί μια διαπίστωση διαφορετικής τάξης από τη μετέπειτα συμβολοποίησή του στην κοινή –και από ένα σημείο και μετά, ποπ– κουλτούρα ως ένα εκ των αντιπροσωπευτικότερων εμβατηρίων ενός σιδερόφραχτου στρατού από κούφιους κι αιμοσταγείς αχυράνθρωπους. Σε παρόμοιο μήκος κύματος, η μελιστάλακτη εικονοποιία των στίχων του δεν εμποδίζει μικροαστούς ακροδεξιούς τον Γιώργο Τράγκα από το να το χρησιμοποιεί στην εκπομπή του στο Extra ως ναζιστικό σύμβολο για να ειρωνευτεί την αυταρχική πολιτική του νυν γερμανικού κράτους, αλλά ούτε και κανέναν από το να του αναγνωρίζει μυστικιστικώ τω τρόπω μεταφυσικές ιδιότητες:
Εν πάση περιπτώσει, οι ομοιότητες μεταξύ του «Κατιούσα» και του «Έρικα» είναι κάτι παραπάνω από αξιοσημείωτες. Ακόμη πιο σημαντική, νομίζω, είναι η πρόσληψή τους ως διαμετρικά –ας το πούμε καταχρηστικά– «αντίθετα» τραγούδια, η ταύτισή τους δηλαδή με δύο αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα, παρά τις σαφείς ομοιότητές τους. Προλαβαίνω όσους αρχίζουν κάπου εδώ να μυρίζουν θεωρία των άκρων, παραπέμποντάς τους κάμποσες παραγράφους παραπάνω: το κανάλι πρόσληψης, οι εκάστοτε ιστορικοί συσχετισμοί, η μουσική δομή και βασικά το πώς ένα τραγούδι εν προκειμένω παίρνει μορφή μέσα από τις ζυμώσεις του ως πολιτισμική αναφορά στη μαζική ή ποπ κουλτούρα καθορίζουν τον χαρακτήρα του πολύ περισσότερο από την αρχική του στόχευση.
Κι αν εδώ το θέμα του ερωτικού μαρασμού, του πόνου της ερωτικής απουσίας μπαίνει σε κάποιο βαθμό στην υπηρεσία του ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους, είναι τελείως διαφορετικής υφής η δυναμική που αποκτά εγγραφόμενο κάθε φορά σε διαφορετικό νοηματικό πλαίσιο από παράγοντες ανεξάρτητους από αυτούς που οδήγησαν στη σύνθεσή του. Στο κάτω κάτω, κι ο πόθος των ερωτευμένων που έχει χωρίσει ο πόλεμος να ξανασμίξουν, στη Lili Marlen, πού υπάρχει ακριβώς στην εικόνα που έχουμε λίγο πολύ κοινή σήμερα για αυτό, ως ένα δηλαδή τραγούδι από ναζί και προς ναζί;
Κι επειδή αρκετά γραφικοί έχουμε καταντήσει τόση ώρα, βάζουμε τέλος σε αυτό το αφιέρωμα με ένα επίσης γραφικό (κι ερωτικό) τραγούδι που γνώρισε μεγάλη απήχηση ως εμβατήριο στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο:
Social Links: