Η αναπαράσταση των προσφύγων στα ΜΜΕ: οδύνη χωρίς οίκτο

Cover photo: Μάριος Λώλος

Εμπνεόμενος από τα αναλυτικά εργαλεία που προτείνει η Λἰλυ Χουλιαράκη στο βιβλίο της Το θέαμα της οδύνης (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012), θα διατυπώσω κάποιες σκέψεις που μου δημιουργήθηκαν από την ανάγνωση μεγάλων ειδησεογραφικών ιστοσελίδων που αναφέρονται στις προσφυγικές αφίξεις. Είμαστε στα τέλη του Φεβρουαρίου και η εξοικείωση με το ξέβρασμα των προσφύγων στις ακτές των νησιών του Αιγαίου έχει επισυμβεί. Τώρα πια η είδηση φυσικά και παύει να είναι «έκτακτη» και παύει ακόμα να είναι «κεντρική». Tώρα η οδύνη των προσφύγων εξετάζεται –αν εξετάζεται– καθρεφτιζόμενη σε άλλα θέματα. Τα θέματα αυτά μπορεί να είναι η επίδρασή της στον τουρισμό –θέμα με το οποίο ασχολείται η Καθημερινή– ή η επίδρασή της στις διεθνείς σχέσεις.

Ας ξεκινήσουμε με τον πάλαι πότε κεντρώο Τύπο και την εφημερίδα Το Βήμα. Εκεί ως κεντρικό άρθρο διαβάζουμε τo «ένα ατέλειωτο hotspot η Ελλάδα», το οποίο συνοδεύεται από μια φωτογραφία προσφύγων που περιμένουν «τσαλακωμένοι» σε μια ουρά. Μια φωτογραφία που ενδεχομένως να θύμιζε τη δική μας αδυναμία και άγχος μπροστά από τις ουρές των νοσοκομείων, της εφορίας και των υπηρεσιών προσφέροντας κατά συνέπεια μια φευγαλέα ταύτιση. Φυσικά η ουρά για τη βεβαίωση των ενσήμων μας δεν μπορεί να εξισωθεί με την ουρά για τη βεβαίωση της ίδιας μας της ζωής, όπως βιώνεται από τους πρόσφυγες, οι οποίοι περιμένουν το ποθητό υπηρεσιακό σημείωμα της αστυνομίας που θα τους επιτρέψει να πάνε λίγο παραπάνω. Όπως και να έχει, η δυναμική του άρθρου για εξανθρωπισμό των προσφύγων και πρόκληση μιας ενσυναίσθησης από πλευράς των θεατών, εξαντλείται στη φωτογραφία.

Nikos Libertas / SOOC
Εγκλωβισμένοι μετανάστες και πρόσφυγες στο λιμάνι του Πειραιά λόγω των μπλόκων που έχουν στήσει οι αγρότες στις κεντρικές εθνικές οδούς, στον Πειραιά, στις 25 Φεβρουαρίου, 2016

Τα αφηγηματικά και περιγραφικά μέρη που ακολουθούν θα συσσωματώσουν τους πάσχοντες πρόσφυγες, θα τους εξισώσουν για μια ακόμη φορά με κάποιους αριθμούς. Είναι είτε οι «εκατοντάδες πρόσφυγες που κατευθύνονταν στα ελληνοσκοπιανά σύνορα και παραμένουν εγκλωβισμένοι στα Τέμπη» είτε «τα 1692 άτομα από Μυτιλήνη και Χίο και τα 13 άτομα από το Blue Star 2 από τη Κω». Εύκολα θα σκεφτόταν κανείς πως είναι ίσως κάποιοι περιηγητές, κάποιοι τουρίστες που ξεγλιστράνε στα ελληνικά νησιά. Κάποιοι αριθμοί που αλλάζουν διαρκώς την κουκκίδα στο χάρτη, κινούμενοι ίσως από περιέργεια και που απλώς μια κάποια απεργία των μεταφορέων τους καθήλωσε. Τα μόνα ψήγματα ενσυναίσθησης χαρίζονται στους ντόπιους κατοίκους, οι οποίοι καλούνται να διαχειριστούν την «εκρηκτική κατάσταση», την «ασφυκτική κατάσταση».

Τα αιτήματα των κατοίκων βρίσκουν εύκολο δίαυλο μεταφοράς, ενώ στα αιτήματα των προσφύγων ο δίαυλος είναι κάπως μπλοκαρισμένος. Έτσι, «την ίδια ώρα κάτοικοι της περιοχής, που αντιδρούν στη λειτουργία του κέντρου μετεγκατάστασης προσφύγων, ζητούν να ενισχυθεί η αστυνομική παρουσία στα Διαβατά» και «ζητούν να γίνει έκτακτο δημοτικό συμβούλιο για να συζητηθεί ποιοι αποφάσισαν να λειτουργήσει κέντρο μετεγκατάστασης στο πρώην στρατόπεδο». Αυτή η αφασία στην οποία έχουν καταδικαστεί οι πρόσφυγες τους καθιστά άβουλα όντα, τους στερεί κάθε αίσθηση ανθρωπιάς. Μάλλον είναι κάποιου είδους αποκείμενα (abjects), που περιφέρονται ανά την ελληνική επικράτεια τους τελευταίους μήνες και, αν και μόνο πληρούν κάποιες αισθητικές αξίες των μέσων, θα προβληθούν (παράδειγμα η εικόνα με το μωρό και τις ηλικιωμένες γυναίκες στη Λέσβο). Στο τέλος μόνο του κειμένου, όμως, η νοητή κάμερα φαίνεται να πλησιάζει κάπως το μέχρι πρότινος ομοιογενές πλήθος. Ανάμεσά τους «νέα ζευγάρια με πολλά μικρά παιδιά από έξι μηνών έως πέντε ετών».

Nikos Libertas / SOOC
Εγκλωβισμένοι μετανάστες και πρόσφυγες στο λιμάνι του Πειραιά λόγω των μπλόκων που εχουν στήσει οι αγρότες στίς κεντρικές εθνικές οδούς, στον Πειραιά, στις 25 Φεβρουαρίου, 2016

Σε ανάλογη κατεύθυνση κινείται το έτερο δημοσιογραφικό μέσο του οργανισμού Λαμπράκη, Τα Νέα. H εστίαση γίνεται στις αντιδράσεις των κατοίκων για το hotspot στη περιοχή της Λαμίας, ενώ το κείμενο συνοδεύει ένα βίντεο στο οποίο κινούνται μονότονα τα λεωφορεία που μεταφέρουν τους πρόσφυγες. Πάντως και τα πέντε κεντρικά άρθρα τα οποία εμφανίζονται μαζί στην αρχική σελίδα των Nέων σχετίζονται με το προσφυγικό ζήτημα. Το θέμα όμως γλιστρά στις διεθνείς σχέσεις, στις οικονομικές διαστάσεις του (διακινητές και δουλέμποροι) και φυσικά στις σχέσεις με τον προαιώνιο εχθρό, την Τουρκία. Το προσφυγικό ζήτημα αποσυσχετίζεται από τα ίδια τα πάσχοντα υποκείμενα, τους πρόσφυγες και φαίνεται σαν ένα πρόβλημα προς επίλυση. Οι ίδιο οι πρόσφυγες παραμένουν κάποιας τάξης νομαδικά φαντάσματα που αέναα μετακινούνται.

Την σχέση του προσφυγικού με τις διεθνείς σχέσεις της Ελλάδας αναδεικνύει και η Kαθημερινή. Οι πτυχές του θέματος έχουν τεθεί και υπάρχει μια συμφωνία ως προς αυτές. Ο ίδιος ο άνθρωπος-πρόσφυγας θα αντιμετωπιστεί μόνο ευκαιριακά.

Σίγουρα η εικόνα αυτή είναι μόνο στιγμιαία και αποκτήθηκε από μια σύντομη μόνο ματιά σε κάποια sites μια δεδομένη ημέρα. Δεν ξέρω πόσο δικαιούμαστε να γενικεύσουμε, αλλά η παρουσίαση των «Άλλων» αυτών ως καταστατικά άλαλων, ως απόντων εν τη παρουσία τους, ως κενών από συναισθήματα και σκέψεις φαίνεται πως έχει έντεχνα οικοδομηθεί. Μια τέτοια αναπαράσταση, όμως, δεν επιτρέπει τη συναισθηματική ταύτιση και την ηθική δέσμευση για δράση. Οι Άλλοι αν και πιο κοντά από ποτέ, παραμένουν μακρυά.