-Έμαθες τι λένε ότι θα γίνει με τον Jon Snow;
-Όχι, αλλά έχω ακούσει μια θεωρία που βασίζεται στην προϊστορία του GoT και βγάζει αρκετά νόημα.
Σίγουρα τις γνωρίζεις, είτε τις άκουσες σε μια τέτοια συζήτηση, όπου, σύμφωνα με τον άγραφο κανόνα, κάποιος από την παρέα ταυτόχρονα κάνει αυτό, νομίζοντας πως θα φάει spoiler, είτε τις έχει πάρει το μάτι σου κάνοντας scroll down κάπου στο fb. Σπανιότερα, τις έχεις ψάξει ο ίδιος, οπότε είσαι ο άνθρωπος για τον οποίο κυρίως γράφεται αυτό το άρθρο. Σε κάθε περίπτωση, οι «fan theories» σίγουρα δεν είναι ένα νέο φαινόμενο, όμως τα τελευταία χρόνια φαίνεται πως ανθούν με τόσο μεγάλους ρυθμούς, που ούτε ο πίνακας καμπυλών ανάπτυξης που κοσμεί το σαλόνι του Χάρη Θεοχάρη δεν μπορεί να περιγράψει.
Πριν από οτιδήποτε, θα πρέπει να γίνει σαφές πως εδώ ο εν λόγω όρος «fan», δεν αναφέρεται ούτε σε εκείνους της Barcelona, οι οποίοι επινόησαν θεωρίες μετατροπής του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου σε διαστημικό, ούτε και στην εναλλακτική ερμηνεία «ανεμιστήρας» και τις πιθανές θεωρίες που πραγματεύονται το αν μπορεί ποτέ να επιβιώσει στο σκληρό κόσμο της διάδοσης των κλιματιστικών. Αντιθέτως, πρόκειται για μια συγκροτημένη κοινότητα ανθρώπων, που το μοναδικό στοιχείο που τους ενώνει είναι ο κοινός τους ενθουσιασμός κυρίως για μια συγκεκριμένη ταινία ή τηλεοπτική σειρά ή ακόμα και ένα βιβλίο, ιδίως όταν σε αυτό βασίζονται οι δύο πρώτες, όπως θα επανέλθουμε και παρακάτω. Έτσι, σε ένα πρώτο στάδιο, ας δούμε μερικά βασικά χαρακτηριστικά που μπορεί κανείς να εντοπίσει με μια γρήγορη ματιά σε αυτές τις θεωρίες.
Αρχικά, παρατηρούμε πως οι περισσότερες ταινίες ή σειρές ανήκουν στο είδος fantasy/science fiction, ενώ δεν είναι τυχαίο πως έχει επινοηθεί και ο όρος «fan fiction». Αυτό εύκολα μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός πως τέτοια έργα όντας adhoc μυθοπλαστικά, εισάγουν τον θεατή στον φαντασιακό τους κόσμο, με αποτέλεσμα πολλές φορές να του δημιουργούν μια έξη προς αυτόν και τελικά επιθυμία να τον εξερευνήσει και να τον διευρύνει κι άλλο. Ουσιαστικά, όσο το εκάστοτε έργο έχει τάσεις φυγής από την πραγματικότητα, άλλο τόσο δημιουργούνται και τάσεις γέννησης θεωριών γι’ αυτό από τους fan του. Από την άλλη, έργα που βασίζονται περισσότερο στον ρεαλισμό, προφανώς δεν αφήνουν πολλά περιθώρια παρείσφρησης αμφιβολιών και άρα πεδίο δράσης στους fan.
Επιπλέον, η ίδια αναλογική σχέση παρουσιάζεται και σε blockbuster ταινίες. Συγκεκριμένα, όσο μεγαλύτερο είναι το hype από τις βιομηχανίες παραγωγής τους (3D κυκλοφορίες, sequel, prequel κ.λπ.), τους κριτικούς, αλλά και από το ίδιο το κοινό, που μπορεί πλήρως να αυτονομηθεί μέσα από τα social media, άλλο τόσο δίνεται το έναυσμα σε fan για δημιουργία. Ειδικότερα για το κοινό, το οποίο εξ αντικειμένου μας ενδιαφέρει περισσότερο, σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει πως μένει πάντα ασυγκίνητο στον βομβαρδισμό από διαφημίσεις και λαϊφσταϊλίκι (sic) που του πλασάρεται καθημερινά από το οποιοδήποτε μέσο. Παρ’ όλα αυτά, αποκτά σε εμφανώς μεγαλύτερο βαθμό δημόσιο βήμα. Η διαφορά πλέον είναι πως με μια κατά κάποιο τρόπο αυτενέργεια «από τα κάτω», οι θεατές μπορούν να θέσουν ξεκάθαρα δικούς τους όρους και ποιοτικά κριτήρια και να συντελούν έτσι έναν, έστω και ερασιτεχνικό, διαφορετικό ρόλο κριτικού. Αυτό μπορεί να διαφανεί πλήρως και στο μηχανισμό παραγωγής «virality», ακόμα και όταν οι ίδιοι χρησιμοποιούν ως πρωτογενές υλικό παλαιότερες ταινίες ή σειρές, που επαναφέρουν στο προσκήνιο, χωρίς να υπάρχει απαραίτητα κάποιου τύπου όφελος ή επιδίωξη από μια τέτοια ενέργεια.
Σε αυτό το πλαίσιο όπου κινούμαστε επομένως, ας σημειωθεί πως ως κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των θεωριών θα πρέπει να αναγνωρίζεται και το ότι, όπως το θέσαμε και προηγουμένως, στόχος των φορέων τους δεν είναι η παραδοσιακή επιθυμία για κριτική του έργου που «πραγματεύονται», αλλά κυρίως η επιθυμία εξωτερίκευσης του «κολλήματος»/«σκαλώματος»/«πώρωσης» που τους διακατέχει. Ως αποτέλεσμα, προχωρούν σε μια λογική ή φανταστική κατασκευή, ανάλογα με την περίπτωση. Εύκολα αντιλαμβανόμαστε πως τοιουτοτρόπως δεν υπονοούν καν κάποια θετική ή αρνητική αξιολόγηση του αντικειμένου που εξετάζουν, είτε συνειδητά, είτε γιατί δεν τους απασχολεί κάτι τέτοιο, χωρίς κι αυτό να σημαίνει απαραίτητα πως μια τέτοια επιδίωξη δεν μπορεί να διαμορφωθεί σαν τάση σε αυτό το πεδίο. Αυτό θα προσπαθήσουμε να το εξετάσουμε λεπτομερέστερα και στη συνέχεια.
Αν λοιπόν επιχειρήσουμε μια εμβάθυνση σε αυτές τις θεωρίες, ώστε να ανακαλύψουμε ή να εφεύρουμε και μια οντολογική τους διάσταση, θα πρέπει να τις διαχωρίσουμε σε κάποια, τουλάχιστον ενδεικτικά, διακριτά είδη. Κάτι τέτοιο, επειδή παντελώς ξεδιάντροπα αποδεχόμαστε πως είναι καθόλα αβάσιμο και δεν ερείδεται σε κανενός τύπου μελέτη ή έρευνα, θα φαντάζει σαν να επινοούμε θεωρίες μέσα στις θεωρίες (ωχ, κάτι μου θυμίζει αυτό), γεγονός που δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα. Επίσης, στο ίδιο μοτίβο, θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε και τους διαφορετικούς ανθρωπότυπους fan που εμπνέονται αυτές τις θεωρίες, κάτι που λατρεύουμε να κάνουμε, όμως σαφέστατα αυτό θα χρειαζόταν ένα ολόκληρο ξεχωριστό άρθρο, για το οποίο δε δεσμευόμαστε. Εν πάση περιπτώσει, ας επιμείνουμε στα είδη των θεωριών, τα οποία και χωρίζονται ανάλογα με τα παρακάτω κριτήρια:
- Το χρονικό σημείο που εξετάζουν.
Μπορεί οι θεωρίες να αφορούν συγκεκριμένα τμήματα ή στιγμές του έργου, το σύνολό του, το τέλος του, την προϊστορία του και τελικά ό,τι προαναφέραμε μαζί, σωρευτικά ή επιλεκτικά.
- Την ηθελημένη ή μη ασάφεια.
Οι θεωρίες μπορεί να διευκρινίζουν σκηνοθετικές/σεναριακές ασάφειες, τις οποίες συνήθως ο δημιουργός επίτηδες έχει τοποθετήσει στο έργο του ή σχετικοποιούν κάτι που θεωρείται δεδομένο στο ευρύ κοινό και δημιουργούν αμφιβολίες, εκεί όπου δεν διαφαίνεται μια τέτοια πρόθεση.
- Την απάντηση σε προβληματισμούς.
Ως συνέχεια των ανωτέρω, γίνεται αυτομάτως και η διάκριση των «fan theories» που απαντούν καθαρά στα ερωτήματα και τους προβληματισμούς που τίθενται εμμέσως από τους δημιουργούς και εκείνων που, κάνοντας μια δική τους ανάλυση, θέτουν ένα βαθύτερο ή πιο συγκεκριμένο προβληματισμό, που προκύπτει σε δεύτερες και τρίτες αναγνώσεις του έργου, με επακόλουθο η θεωρία να καταλήγει σε μια ακόμη ερώτηση.
- Τη συγκρότησή τους.
Έχουμε τις «fan theories» που, εκκινώντας από μια πρωτότυπη ιδέα, τίθενται ας πούμε de facto και δεν επιδέχονται μεγάλης αμφισβήτησης από τους λοιπούς fan, γιατί δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για κάτι τέτοιο και εκείνες που ξεκινούν συνήθως από μια αμφιβολία ενός fan και χτίζοντας ένα αφηρημένο πλαίσιο, διαμορφώνονται περισσότερο με προσθήκες και άλλων ιδεών fan, για να αποκτήσουν μια πιο σαφή ταυτότητα.
- Την αναφορά τους στο αντίστοιχο βιβλίο.
Αυτές, προϋποθέτοντας την ανάγνωσή του, μπορεί να καλύπτουν σεναριακά «κενά» της ταινίας ή της σειράς. Η διαφορά έγκειται στο ότι μπορεί να έχουν μια πιο κριτική διάθεση προς τον δημιουργό που δεν συμπεριέλαβε κάτι που για τον ίδιο τον fan ήταν επιβεβλημένο ή απλά να παρουσιάζονται, χωρίς τέτοιες διαθέσεις, περισσότερο προς γνώση (και συμμόρφωση;) και των υπόλοιπων fan που δεν το έχουν διαβάσει.
- Τα συνήθη μοτίβα.
Εκείνο ενός παράλληλου σύμπαντος, εκείνο που λέει ότι το έργο είναι όλο ένα όνειρο ενός κεντρικού χαρακτήρα, εκείνο που λέει ότι το έργο εκτυλίσσεται σε ένα απροσδιόριστο ή και προσδιορισμένο μέλλον ή παρελθόν και εκείνο που λέει ότι ένας χαρακτήρας δεν είναι στην πραγματικότητα αυτό που φαίνεται ή όταν αυτό δε φαίνεται καθαρά, μας λέει τι/ποιος είναι, είναι μερικά.
- Την αληθοφάνεια.
Υπάρχουν θεωρίες που, συνδυάζοντας δεδομένα από σκηνές ενός έργου, καταλήγουν σε ένα συμπέρασμα που αρχικά δεν είναι σίγουρα προφανές, όμως είναι λογικό. Στον αντίποδα βρίσκονται αυτές που ακολουθώντας μια αντίστοιχη διαδικασία, το συμπέρασμά τους είναι λογικοφανές, με ένα άρωμα συνωμοσιολογίας.
- Την αυτοπροβολή τους.
Κάποιες μπορεί να έχουν έναν καθαρά σαρκαστικό ή αυτοσαρκαστικό τόνο, μια χιουμοριστική διάθεση και να μην προβάλλονται ως μια φοβερή ιδέα, ενώ άλλες μπορεί να έχουν πιο σοβαρό ύφος και να προσπαθούν να πείσουν για τη σημασία του περιεχομένου τους τον αναγνώστη/ακροατή.
- Την αναγνώριση.
Τέλος έχουμε και εκείνες τις θεωρίες που στη συνέχεια μπορεί να επιβεβαιωθούν από ένα συντελεστή (η ειλικρίνεια του λόγου του βέβαια είναι και ένα άλλο ζήτημα προς διερεύνηση) ή να διαψευσθούν ή να μην απαντηθούν και ποτέ από κανένα (μέχρι και συμβόλαιο σιωπής μπορεί να γίνει για κάτι τέτοιο).
Πώς όμως τελικώς αξιολογούνται οι «fan theories» και ποιο το νόημα όλης αυτής της, έστω ενδεικτικής, παρουσίασης που προηγήθηκε;
Η αλήθεια είναι πως, για τους περισσότερους από εμάς, οι αντανακλαστικές απαντήσεις που μπορούν να δοθούν δεν θα διαφέρουν σε πολλά και θα έχουν μάλλον αρνητικό πρόσημο. Έτσι, εύκολα αυτές οι θεωρίες θα αναγνωρίζονταν λίγο-πολύ ως ένας τύπος «διαδικτυακού κουτσομπολιού» που προορίζεται για εσωτερική κατανάλωση από τα social media. Μία ακόμα αργόσχολη συνήθεια, που έχει γίνει μόδα και ένα ευχάριστο ξόδεμα του ελεύθερού μας χρόνου.
Θα λέγαμε πως οι «fan theories» δεν έχουν να προσφέρουν κάποια καλλιτεχνική αξία στα έργα που εξετάζουν, αλλά –κάθε άλλο– τα υποβιβάζουν. Η τόσο λεπτομερειακή και εξονυχιστική τους διάθεση καταστρέφει οποιοδήποτε αισθητικό αποτέλεσμα επιδιωκόταν. Απομυθοποιείται το μυστήριο και χάνεται το νόημα του κάθε έργου και κατ΄επέκταση της ίδιας της Τέχνης, η οποία δεν ζητά πάντα απαντήσεις, ούτε έχει ως σκοπό το διδακτισμό, αλλά προορίζεται να εσωτερικευθεί, να προβληματίσει, να αφομοιωθεί και να γίνει κτήμα του θεατή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σ’ αυτό είναι η ακόρεστη επιθυμία των fan να προσθέτουν ένα εναλλακτικό τέλος σε μια ταινία ή σειρά και γενικότερα να κατασκευάζουν ένα κλείσιμο που προσομοιάζει σε «happy end», θεωρώντας πως έτσι «ανακουφίζουν» ή «λυτρώνουν» απορίες και δυσαρέσκειες ενός απαίδευτου κοινού.
Όλες αυτές οι προτάσεις κατά βάση είναι ορθές και δύσκολα μπορούν να αγνοηθούν, ενώ μπορούμε να διατυπώσουμε και πολλές ακόμη στο ίδιο κλίμα. Ωστόσο, σε ένα δεύτερο στάδιο, αυτή η αξιολογική μας κρίση μπορεί να διέπεται από μια μεγαλύτερη επιείκεια και εξηγούμαι. Μέσα σε αυτή την πλειάδα των θεωριών, σίγουρα μπορούν να εντοπιστούν κάποιες, ίσως αρκετές, που από μόνες τους παρουσιάζουν ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον. Οι διαφορετικές πτυχές των ηρώων ή του κόσμου που περιβάλλει ένα οποιοδήποτε έργο, μπορούν να προβάλλουν ένα άρτιο αποτέλεσμα. Σκεφτείτε τώρα πως αν αυτό καλλιεργηθεί, γίνει ακόμα πιο συστηματικό και ενσωματωθεί και σε ένα σαφέστερα δομημένο πλαίσιο, θα ήταν δυνατό μέχρι και να αυτονομηθεί σαν ένα ολόκληρο καινούριο είδος ας πούμε καλλιτεχνικής έκφρασης, είτε με καθαρά μυθοπλαστικό, είτε και με περισσότερο κωμικό χαρακτήρα. Μια τέτοια κατεύθυνση θα ήταν ιδανικό αν συνοδευόταν και από τη συμμετοχή των δημιουργών. Η χρησιμότητά της έγκειται στην ενδεχόμενη αλληλεπίδρασή τους με τους fan και σε μια λειτουργία ανατροφοδότησής τους, που θα μπορούσε από το να βελτιώσει κακοτεχνίες σε sequels, μέχρι να καθορίσει την υπόθεση και το ύφος σε επόμενες ταινίες ή σειρές. Ο θεατής ενεργοποιείται και δεν παίζει το ρόλο του απλού παθητικού δέκτη και οι συντελεστές καταφέρνουν και συντηρούν το ενδιαφέρον του κοινού.
Μπορώ να φανταστώ αντιδράσεις σε αυτές τις σκέψεις, που μπορούν να συμπυκνωθούν στο χοντροκομμένο «Χωρά η Δημοκρατία στην Τέχνη;». Προκειμένου να τις προλάβω, θα ήθελα σε αυτό το σημείο να υπενθυμίσω αυτό που ήδη τονίσαμε, πως τα όρια μεταξύ τέτοιου τύπου, πιο διαδραστικών, «fan theories» και της ίδιας της κριτικής επί των έργων, είναι δυσδιάκριτα. Η τελευταία, αποκτά και μια νέα έκφανση μέσα από τις θεωρίες που προβάλλονται στα social media και που, αν οργανωθούν, είναι δυνατόν να καθιερώσουν μέχρι και ξεχωριστές «σχολές» του είδους. Είναι πράγματι εξαιρετικά ενδιαφέρον το πώς τέτοιες δομές από πλατφόρμες, περιοδικά, σελίδες ή οτιδήποτε άλλο, αποτελώντας ήδη συστατικό κομμάτι της ποπ κουλτούρας, μπορούν συνδιαμορφώνοντας και επανακαθορίζοντάς την, να ανανοηματοδοτήσουν και το ρόλο που διαδραματίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την Τέχνη. Γιατί τι ομορφότερο, φίλες και φίλοι, από το να φανταζόμαστε ένα μελλοντικό Tarantino, που θα εμπνέεται και θα αντλεί υλικό από την επιτηδευμένη υπερσυσσώρευση «fan theories» του σήμερα, σαν ένα νέου τύπου cult εργαλείο της έβδομης τέχνης του αύριο;
Social Links: