Ο λαβύρινθος του “Κάιν”: μια ματιά στο μαγικό σύμπαν του Saramago

Αν τριγυρίσεις σε κάποιο παζάρι βιβλίων, είτε με στόχο να μεγαλώσεις την ήδη παχυλή σου βιβλιοθήκη, είτε για να καλύψεις το ότι σε έστησαν είκοσι λεπτά –και ας παραδεχτούμε πως είναι ανώδυνη η περιφορά μέσα σε τέτοιους χώρους για τους περισσότερους: χαζεύεις τίτλους, εξώφυλλα, τιμές ακόμα και αν δεν έχεις διαβάσει άλλο βιβλίο πέρα από τα «Ψηλά βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου–, σίγουρα έχει πέσει το μάτι σου στην σειρά «Νομπελίστες λογοτέχνες» όπου φιγουράρουν μεγάλες μορφές της σύγχρονης λογοτεχνίας σε πολύ χαμηλές τιμές. Και ίσως ανάμεσά τους να είδες και τον «Κάιν» του Ζοζέ Σαραμαγκού (José de Sousa Saramago: παραθέτω την ακριβή ορθογραφία και βγάλτε μόνοι σας άκρη με την προφορά).

Έπρεπε λοιπόν να το ‘χες αγοράσει. Ή σε πιο διαλλακτική διατύπωση: «καλό θα ήταν να το είχατε αγοράσει ή δανειστεί ή έστω να ‘χες ρίξει μια ματιά στο οπισθόφυλλο». Ναι, είναι δύσκολο να μην είσαι απόλυτος, όταν πρόκειται για τον αγαπημένο σου συγγραφέα, αλλά θα προσπαθήσω να γίνω λίγο πιο «περιγραφική» και όχι τόσο «αξιολογική»:

«Καὶ εἶπε Κύριος ὁ Θεὸς πρὸς Κάϊν· ποῦ ἔστιν Ἄβελ ὁ ἀδελφός σου; καὶ εἶπεν· οὐ γινώσκω· μὴ φύλαξ τοῦ ἀδελφοῦ μου εἰμὶ ἐγώ;» (Βιβλίο Γενέσεως, Κεφ. 4 Παρ.9)

Γιατί να μη σκότωσε ο Άβελ τον Κάιν ; Γιατί μια τυχαία επιλογή να έχει αποκεφαλίσει έναν άνθρωπο στην αγχόνη της ιστορίας, καταδικάζοντάς τον να είναι το αιώνιο αρνητικό παράδειγμα; Εδώ έγκειται η δύναμη της συγγραφικής πένας: να μπορεί να προβάλλει όλα τα πράματα από μια άλλη όψη, ακόμα και αν αυτά είναι τα πιο γερά παγιωμένα –όπως για παράδειγμα η Βίβλος, την οποία ο Σαραμαγκού τολμά να ξαναγράψει. Τι θα γινότανε λοιπόν αν δεν έφταιγε μόνο ο Κάιν; Ποιος έφερε τα πράματα σ’ αυτό το σημείο; Μπορεί ένας τόσο καλά γνωστός και ριζωμένος «θρησκευτικός μύθος» να κλονιστεί αρκετά πειστικά εκ των έσω; Γίνεται να εξανθρωπιστούν φιγούρες άσπιλες και στη θέση τους να μπούνε άνθρωποι με σύγχρονα πάθη; Και είναι άραγε δυνατόν μια φανταστική ιστορία να γίνει τόσο αληθινή που να αμφισβητήσει τα όρια του ρεαλισμού; Βρίσκεστε στο συγγραφικό σύμπαν όπου τίποτα δεν είναι όπως θα περιμένατε να είναι και όλα είναι όπως θα φανταζόσασταν ότι αποκλείεται να συμβούν: έχετε αρχίσει να διαβάζετε τον «Κάιν».

Ο παραληρηματικός διάλογος του Κάιν με τον Θεό τρέπεται σε μια ρήξη των «από καταβολής κόσμου» πιστεύω καθώς ο ήρωας σέρνεται από γωνία σε γωνία της Παλαιάς Διαθήκης, πέρα από τον χρόνο και τον χώρο. Ίσως η κορωνίδα της συγγραφικής παραγωγής του Σαραμαγκού, καθώς και το κύκνειό του άσμα (κυκλοφορεί το 2009, ένα χρόνο πριν το θάνατό του). Μέσα από ένα μυθοπλαστικό ντελίριο, με τον μακροπερίοδο λόγο του, την αλλαγή φωνής με κεφαλαίο γράμμα (δύσκολο στην αρχή, ωστόσο όλο και πιο εθιστικό σειρά με τη σειρά) και τον καθ’ όλα επιδέξιο χειρισμό της συγγραφικής του πένας, ο Πορτογάλος νομπελίστας θέτει υπό αμφισβήτηση τους πάντες και τα πάντα, δίνει φωνή σε όσους δεν πρέπει να μιλήσουν και σ’ όσα ποτέ μέχρι τώρα δεν μίλησαν. Μ’ άλλα λόγια, δεν αφήνει τίποτα στη θέση του. Με απίστευτη επινοητικότητα και ευστροφία, γεμάτος ειρωνεία αλλά και συμπάθεια για τους χαρακτήρες του καταφέρνει να εισάγει μέσα στο μυαλό ακόμα και του πιο δύσπιστου αναγνώστη την αμφιβολία και, παρά τον έντονα καυστικό του τόνο, αυτό που παράγεται δεν είναι μια καρικατούρα σατιρικής γραφής, αλλά μια σύγχρονη παραβολή για την ανθρώπινη ύπαρξη.

Πέρα από τη λογοτεχνική του αξία ως αυτόνομο έργο, υπάρχει ένας ακόμα λόγος να διαβάσει κάποιος αυτό το (αρκετά σύντομο, 153 σελίδες σε μεγάλη γραμματοσειρά) βιβλίο: αποτελεί το κλειδί της σκέψης του συγγραφέα του. Μια σκέψη αντιδογματική, καθαρή –αν και συχνά δαιδαλώδης– που κάνει τον αναγνώστη να αισθάνεται διαρκώς πως είναι κι αυτός αυτόπτης μάρτυρας αυτού που διαβάζει. Κάποιος που θα αγαπήσει τον Κάιν, θα προχωρήσει χωρίς δισταγμό στο «Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο» ή στο «Ταξίδι του Ελέφαντα». Και αν συνεχίσει να πιστεύει πως ο Σαραμαγκού αξίζει τον αναγνωστικό του χρόνο, θα οδηγηθεί χωρίς αμφιβολία στην τριλογία «Περί» (Περί τυφλότητος, Περί φωτίσεως, Περί Θανάτου), για να διαπιστώσει την φαινομενική ετερογένεια, αλλά και τη βαθιά εσωτερική συνοχή της παραγωγής του.

Μια πόρτα σε έναν λαβύρινθο απ’ όπου δεν μπορείς να βγεις ο ίδιος. Έτσι θα συνόψιζα τον Κάιν και το σύνολο του έργου του συγγραφέα του αντίστοιχα. Οκτώ χρόνια μετά την πρώτη φορά που τον διάβασα και έχοντας αλλάξει αρκετές φορές τον τόνο στο όνομά του, ο Jose Saramago έχει σχεδόν ένα δικό του ράφι στη βιβλιοθήκη μου, είναι ο πρώτος συγγραφέας που θα προτείνω σε κάποιον και κάθε φορά που το μάτι μου πέφτει πάνω στα βιβλία του καταλήγω να τα ξαναδιαβάζω. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα συναντηθείτε μαζί του – τυχαία ή και όχι – δοκιμάστε να ενδώσετε στην προπατορική αμαρτία που φέρει πάνω του ο «Κάιν» και να ‘στε βέβαιοι πως δεν θα σας απογοητεύσει.