Ο Ψυχρός Πόλεμος στις ελληνικές γελοιογραφίες

Εξώφυλλο: Ο… αποκλεισμός του Βερολίνου δια χειρός Αρχέλαου, λίγες μέρες μετά την έναρξη ανέγερσης του τείχους γύρω από το δυτικό Βερολίνο (Αθηναϊκή, 21/8/1961).

 

 

Οι πολιτικές γελοιογραφίες συνιστούν, ήδη από τον 19ο αιώνα, ένα είδος σατιρικής καταγραφής της επικαιρότητας. Σύγχρονες προσεγγίσεις έχουν αναδείξει και μια διαφορετική πτυχή αυτής της δημοφιλούς μορφής τέχνης: την ιδιότητά τους ως ιστορικών πηγών τεκμηρίωσης.

Ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της ελληνικής πολιτικής γελοιογραφίας καταλαμβάνει η μεταπολεμική/μετεμφυλιακή περίοδος, το χρονικό εκείνο διάστημα κατά το οποίο η χώρα βίωσε τις ποικίλες φάσεις του Ψυχρού Πολέμου. Πρόκειται, δίχως ίχνος υπερβολής, για μια εποχή ακμής του συγκεκριμένου καλλιτεχνικού είδους. Κορυφαία ονόματα γελοιογράφων, όπως του Μποστ, του Φωκίωνα Δημητριάδη, του Αρχέλαου, του Βασίλη Χριστοδούλου και άλλων, μεσουράνησαν σε εκείνη ακριβώς τη συγκυρία. Επομένως, η καταγραφή των γελοιογραφιών που αποτυπώνουν τα διεθνή γεγονότα του Ψυχρού Πολέμου είναι ταυτόχρονα καταγραφή της «χρυσής» εποχής της μεταπολεμικής ελληνικής πολιτικής γελοιογραφίας.

Η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου, μέσα την αντιπαράθεση των δύο υπερδυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης της ιδεολογικής, της τεχνολογικής και της οικονομικής, ανάγκασε την ελληνική πολιτική γελοιογραφία σε μια ευρύτερη ματιά, έξω από τον μικρόκοσμο της κοινοβουλευτικής επικαιρότητας. Σύνθετα ζητήματα του μεταπολεμικού κόσμου, όπως ο διπολισμός, η πυρηνική απειλή και η αποαποικιοποίηση, απασχόλησαν τους Έλληνες γελοιογράφους, όχι βεβαίως με τον τρόπο που απασχολούν έναν ιστορικό επιστήμονα, αλλά από τη σκοπιά του καθημερινού σχολιαστή και χρονικογράφου.

Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσουμε ένα δείγμα από τις πιο αντιπροσωπευτικές πολιτικές γελοιογραφίες που δημοσιεύτηκαν σε αθηναϊκές –κατά βάση– εφημερίδες και οι οποίες καταγράφουν την οπτική των δημιουργών τους απέναντι σε γεγονότα διεθνούς αντίκτυπου, κατά την περίοδο ανάμεσα στη φάση παγίωσης των μπλοκ του Ψυχρού Πολέμου και στην επιβολή της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967· χρονικό ορόσημο, εκτός των άλλων, για την ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα, άρα και, αναπόφευκτα, για την πορεία της ελληνικής γελοιογραφίας, άμεσα συνδεδεμένης με αυτόν.

 

 

Διπολισμός

Ο διπολικός χαρακτήρας του μεταπολεμικού διεθνούς συστήματος είναι το βασικότερο γνώρισμα του Ψυχρού Πολέμου, πάνω στο οποίο δομήθηκε το σύνολο των αντιθέσεων μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Η αμερικανο-σοβιετική διαμάχη του Ψυχρού Πολέμου κατέχει κυρίαρχη θέση στον σατιρικό σχολιασμό της διεθνούς επικαιρότητας, όπως διαπιστώνεται από την παρατήρηση των ελληνικών γελοιογραφιών των δεκαετιών του ’50 και του ’60.

Μια πρώτη μεγάλη κατηγορία σκίτσων με επίκεντρο τον διπολισμό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αυτή της ισότιμης αποστασιοποίησης από τους δύο αντιπάλους. Στα σκίτσα αυτά, προτεραιότητα δίνεται στο διακύβευμα της παγκόσμιας ειρήνης. Η αντιπαράθεση ΗΠΑ και ΕΣΣΔ εκφράζεται κατά κύριο λόγο με τη γελοιογραφική σύμβαση των δύο ετοιμοπόλεμων κόσμων σε αμοιβαία επιφυλακτική στάση. Η σύμβαση αυτή εμφανίζει πλήθος ποικιλιών στους τρόπους εικονοποίησής της. Όπως, για παράδειγμα, στο σκίτσο διά χειρός Βασίλη Χριστοδούλου, όπου απεικονίζονται «αι ρωσοαμερικανικαί σχέσεις εις οξύτητα», με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ και τον ηγέτη της ΕΣΣΔ Νικίτα Χρουστσώφ σε μία πρόσωπο με πρόσωπο αντιπαράθεση:

 

 

Σε άλλα σκίτσα, η αντιπαράθεση απεικονίζεται ως ένα είδος αναβαθμισμένης μεξικάνικης μονομαχίας, όπως στο παρακάτω του Α. Θεοφιλόπουλου (ΑΘΕΟΦ):

 

 

Παραλλαγές των παραπάνω γελοιογραφιών είναι συνηθέστατες στις ψυχροπολεμικές γελοιογραφίες, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’80. Γεγονός είναι ότι στον πυρήνα αυτής της φαινομενικά απλουστευτικής σύμβασης κρύβεται μια ισχυρή δόση αλήθειας. Το ψυχροπολεμικό δόγμα της Αμοιβαία Εξασφαλισμένης Καταστροφής (Mutually Assured Destruction ή MAD) ελάχιστα διέφερε από τις τελικές σκηνές των κινηματογραφικών ταινιών σπαγγέτι-γουέστερν που γυρίστηκαν εκείνη την εποχή –και αυτό είναι κάτι που πριν από όλους το αποτύπωσαν τα πενάκια των γελοιογράφων.

 

 

Αντιαμερικανισμός

Όσο και αν η προτεραιότητα για την ανάδειξη της ειρήνης έφερνε σε δεύτερο πλάνο τις διαφορές ΗΠΑ-ΕΣΣΔ, καθιστώντας τις ισότιμα υπεύθυνες για την πολεμική κλιμάκωση, τούτο δεν συνέβη σε περιπτώσεις όπου οι γελοιογράφοι θεώρησαν ότι πρέπει να καταλογιστεί μεγαλύτερη ευθύνη σε κάποιον από τους άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενους.

Ένα σημαντικό ποσοστό των γελοιογραφιών που δημοσιεύτηκαν μέχρι το 1967 διακατέχονται από καχυποψία έως και ανοιχτή εχθρότητα έναντι της αμερικανικής πολιτικής. Η εικόνα αυτή αντανακλά τα κλιμακούμενα αντιαμερικανικά αισθήματα της ελληνικής κοινωνίας λόγω της αρνητικής εμπλοκής των ΗΠΑ, αρχικά στα πολιτικά πράγματα της χώρας και μετέπειτα στις εξωτερικές της υποθέσεις (ελληνοτουρκικά και Κυπριακό).

 

 

 

 

Για την Αριστερά, ο ρόλος αυτός των ΗΠΑ είναι εξαρχής καθαρός: ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός είναι αδιαμφισβήτητος εχθρός της εθνικής ανεξαρτησίας και των λαϊκών συμφερόντων. Πριν από την εκλογική αναμέτρηση του 1952, τα σκίτσα του Μίνωα Αργυράκη που δημοσιεύονταν στο κομματικό όργανο της ΕΔΑ, την Αυγή, παρουσιάζουν τους τότε εκπροσώπους του αστικού πολιτικού συστήματος Παπάγο και Πλαστήρα ως υπάκουα στρατιωτάκια των υπερατλαντικών πατρώνων:

 

 

Aνάμεσα στις αρκετές δεκάδες γελοιογραφίες που στηλιτεύουν την αμερικανική εξωτερική πολιτική μέχρι και την επιβολή της χούντας, ενδιαφέρον έχει να σταθούμε στις αντιδράσεις που προκάλεσε η φαραωνική, για τα μέτρα της δεκαετίας του ’50, κατασκευή του κτηρίου της αμερικανικής πρεσβείας επί της Βασιλίσσης Σοφίας. Ο Α. Θεοφιλόπουλος, εμπνευσμένος από δημοσιεύματα των εφημερίδων (περί «αντικατοπτρισμού στο νέο κτήριο των βασικών πολιτικών τοποθετήσεων των Ηνωμένων Πολιτειών»), σκίτσαρε ένα ευφάνταστο σουρεαλιστικό οικοδόμημα που αντανακλά την ψυχροπολεμική αμερικανική ιδεολογία. Στο οικοδόμημα αυτό συνυπάρχουν: το σύμβολο του δολλαρίου και ένας δορυφόρος, το περιστέρι της ειρήνης και πυραυλικά συστήματα, τα κεφάλια των Τρούμαν-Αϊζενχάουερ και το άγαλμα της ελευθερίας –κοινώς «κουλουβάχατα»:

 

 

Αντικομμουνισμός

Παράλληλα με τις γελοιογραφίες αντιαμερικανικού περιεχομένου, δεν απουσιάζουν φυσικά και οι αντισοβιετικές-αντικομμουνιστικές αναφορές. Αυτού του είδους οι γελοιογραφίες, που δημοσιεύονται στον αντιπολιτευόμενο στην ΕΡΕ Τύπο (με εξαίρεση τη Αυγή), είναι αισθητά λιγότερες και εστιάζουν κυρίως στην έλλειψη δημοκρατικών ελευθεριών που παρατηρείται στις χώρες του Ανατολικού μπλοκ. Ο αντικομμουνισμός της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου έχει συγκεκριμένα χρονικά, ιδεολογικά και γεωπολιτικά συμφραζόμενα και ταυτίζεται με την επονομαζόμενη «ιδεολογία του ελεύθερου κόσμου»: οι ΗΠΑ ως θύλακας των δυτικών αξιών και ως τρόπος ζωής που απειλείται να καταλυθεί από τον «κόκκινο ολοκληρωτισμό».[i]

Το 1956, ένα έτος πέρα από κάθε αμφιβολία «καυτό», το μπλοκ του υπαρκτού σοσιαλισμού κλονίζεται από εξεγέρσεις σε Πολωνία και Ουγγαρία. Τρία χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Στάλιν εμφανίζεται σε σκίτσο του Φ. Δημητριάδη εξοργισμένος από την «ανικανότητα» των διαδόχων του. Με αφορμή τις ταραχές στην Πολωνία το καλοκαίρι του 1956, απεικονίζεται να «πετάγεται μια στιγμή» με αλεξίπτωτο από την επουράνιο ζωή στη Βαρσοβία, προφανώς για να αποκαταστήσει και εκεί τον έλεγχο, όπως θα έπραττε αν ήταν ζωντανός:

 

 

Ο Αρχέλαος στηλιτεύει την αρχομανία του Χρουστσώφ και το ανελεύθερο κλίμα που φημολογείται ότι κυριαρχούσε στο 21ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ έναντι της «αντικομματικής ομάδας» που οργάνωσε το αποτυχημένο πραξικόπημα του 1957. Ο τότε ηγέτης της ΕΣΣΔ παρουσιάζεται εδώ με μια … χατζάρα, καλώντας τους συνέδρους να εκφράσουν ελεύθερα την αντίρρησή τους:

 

 

Ο αποκλεισμός του δυτικού Βερολίνου από τους Σοβιετικούς στις 13 Αυγούστου 1961 δια της ανέγερσης τείχους, θα ωθήσει τον Φωκίωνα Δημητριάδη να σκιτσάρει μια οικογένεια Ανατολικογερμανών φυγάδων που επιχειρεί να διαφύγει «μακράν του “ερυθρού παραδείσου”», όπως τιτλοφορείται το σχετικό σκίτσο. Απευθυνόμενος προς τον Χρουστσώφ, ο πατέρας της οικογένειας αιτιολογεί την προσπάθεια διαφυγής: «Είμαστε άνθρωποι αμαρτωλοί και δεν είναι σωστό να μένουμε στον Παράδεισο!… ».

 

 

Πάντως η Ύφεση που ακολούθησε την Κρίση της Κούβας, μετά τα τέλη του 1962, σε συνδυασμό με το γενικότερο κλίμα της δεκαετίας του ’60 (μετά από γεγονότα όπως οι εκλογές βίας και νοθείας του 1961 και η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη τον Μάιο του 1963), έστρεψαν τους γελοιογράφους σε αντιδεξιάς κατεύθυνσης θεματολογία. Τα κρεσέντο αντικομμουνιστικής υστερίας που εξαπέλυε συχνά-πυκνά η ΕΡΕ κατά τη διακυβέρνηση της Ενώσεως Κέντρου, μπήκαν στο στόχαστρο της γελοιογραφικής πένας με πολύ επιτυχημένο τρόπο.

 

 

Πυρηνική απειλή

Το πλέον απόλυτο και αδιαμφισβήτητο δεδομένο του διπολικού ανταγωνισμού ήταν, το δίχως άλλο, η πυρηνική απειλή. Η ρίψη των ατομικών βομβών στο Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα τον Αύγουστο του 1945, σηματοδότησε με τραγικό τρόπο την είσοδο στην πυρηνική εποχή. Η απολυτότητα της καταστροφής που θα επέφερε η χρήση των πυρηνικών όπλων στο ενδεχόμενο απευθείας πολεμικής σύγκρουσης μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, αλλά και οι συνέπειες για την ίδια τη βιωσιμότητα του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη, κατέστησαν τη χρήση «θερμής» βίας ως αδιανόητη και ηθικά απαράδεκτη.[ii] Η απειλή χρήσης βίας ως στρατηγική της αποτροπής, δημιούργησε μια ιδιότυπη «ισορροπία τρόμου» και αποτελεί ένα από τα βασικότερα κλειδιά κατανόησης του Ψυχρού Πολέμου.

Ο φόβος του ξεσπάσματος ή της κλιμάκωσης του πολέμου που θα εκτρεπόταν σε πυρηνική καταστροφή, είναι διαρκώς παρών σε πολλά σκίτσα των Ελλήνων γελοιογράφων. Το 1957, και ενώ η ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας εγκυμονεί απρόβλεπτους κινδύνους για την ειρήνη, ο Φ. Δημητριάδης συγκρίνει τον πυρηνικό «πυρετό» με την παγκόσμια επιδημία γρίπης που σημάδεψε εκείνη τη χρονιά:

 

 

Εκτός από τον ανταγωνισμό των δύο μεγάλων, στην πυρηνική κούρσα εισέρχεται στις 13/2/1960 και η Γαλλία, πυροδοτώντας την πρώτη της ατομική βόμβα. Η πυρηνική αυτή δοκιμή, που σηματοδοτεί την έναρξη της γαλλικής Force de Frappe, θα προκαλέσει παγκόσμια ανησυχία και θα εμπνεύσει τον Βασίλη Χριστοδούλου να σχεδιάσει τη ραδιενέργεια που εκλύθηκε από τη βόμβα ως «μάγκα [που] βγήκε για σεργιάνι» πάνω από την Ευρώπη:

 

 

Εκεί όμως όπου οι γελοιογράφοι εκφράζουν πιο ανοιχτά τις ανησυχίες τους για την πυρηνική απειλή, είναι κατά την περίοδο της Κρίσης της Κούβας, στο τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1962, όταν ο ναυτικός αποκλεισμός του νησιού για την αποφυγή εγκατάστασης πυρηνικών κεφαλών, κατέστησε τον κίνδυνο αμερικανοσοβιετικής σύγκρουσης πιο ορατό από ποτέ.

Ανάμεσα σε πολλά άλλα σκίτσα, χαρακτηριστικά είναι εκείνα που παρουσιάζουν σε παραλλαγές τον πολεμικό θεό Άρη να «παίζει» με την Υδρόγειο κρατώντας τη σε ισορροπία στην αιχμή ενός πυραύλου, όπως το παρακάτω:

 

 

 

Η Κατάκτηση του Διαστήματος

Ο ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ για την «κατάκτηση» του Διαστήματος, παρείχε στους Έλληνες γελοιογράφους εξαιρετικές ευκαιρίες για άντληση ιδεών. Από την ανησυχία των ΗΠΑ για τις άγνωστες συνέπειες της εκτόξευσης των σοβιετικών δορυφόρων μέχρι γεγονότα εφήμερης ενδοελλαδικής κατανάλωσης, η κούρσα για το Διάστημα παρείχε συνεχείς –σε βαθμό κορεσμού– γελοιογραφικές εμπνεύσεις. Ο Φωκίων Δημητριάδης θα παραδεχτεί ότι «[…] καθώς είναι της μόδας αυτήν την εποχήν όλα να συγκρίνωνται, κατά κάποιον τρόπον, με τους δορυφόρους και τους πυραύλους, οι γελοιογράφοι έχουν ένα καλό θέμα»[iii].

Η επιτυχής εκτόξευση του δορυφόρου Σπούτνικ 1 από τους Σοβιετικούς στις 4/10/1957 προκάλεσε ανάμικτα αισθήματα θαυμασμού και δέους στο δυτικό στρατόπεδο για το τεχνολογικό προβάδισμα της ΕΣΣΔ. Η συνειδητοποίηση των ΗΠΑ για τις δυνατότητες των αντιπάλων τους, ενέπνευσε τον Φ. Δημητριάδη να σχεδιάσει τον Σπούτνικ 1 με σοβιετικό πηλίκιο προσπαθώντας να προσεγγίσει τη Σελήνη με ένα μπουκέτο λουλούδια, μέσω μιας ανεμόσκαλας που ξεκινάει από τη Γη. Ο Ντάλες αναφέρει σε έναν προβληματισμένο Αϊζενχάουερ: «Αυτός ο Σπούτνικ πάει να μας φάη… την Ιουλιέττα!»:

 

 

Οι γελοιογραφικές ειρωνείες για τα πλήγματα που δέχθηκαν οι ΗΠΑ εξαιτίας της σοβιετικής πρωτοπορίας σε εκείνη την πρώτη φάση της κούρσας για την «κατάκτηση» του Διαστήματος, δεν περιορίστηκαν εκεί. Ένα μήνα μετά τον Σπούτνικ 1 εκτοξεύτηκε και δεύτερος Σπούτνικ, αυτή τη φορά με επιβάτιδα τη θρυλική σκυλίτσα Λάικα. Σε σκίτσο του Βασίλη Χριστοδούλου, ο Χρουστσώφ ξεπροβάλλει μέσα από τον Σπούτνικ 2 ζητώντας από τους Αϊζενχάουερ και Ντάλες να ποζάρουν για τον φωτογραφικό του φακό:

 

 

Από την άλλη, οι πολλαπλώς αποτυχημένες απόπειρες εκτοξεύσεων πυραύλων εκ μέρους των ΗΠΑ από το ακρωτήριο Κανάβεραλ της Φλόριντα θα εμπνεύσουν τον Μποστ στο «δημώδες» έμμετρο με τίτλο «Το Καρνάβεραλ εν Αμερική» («Σαρανταπένται μάστορη κι’ εξήντα μαθιτάδαις / ολημερίς τον φτιάναναι το βράδη γκρεμυζώταν»):

 

 

Η κούρσα συνεχίστηκε. Μετά την εκτόξευση του Λούνικ (2/1/1959) και την αποστολή του πρώτου κοσμοναύτη σε τροχιά γύρω από τη Γη (12/4/1961), επόμενος στόχος των υπερδυνάμεων ήταν η αποστολή ανθρώπων στη Σελήνη. Σε σκίτσο του 1961, ο Αρχέλαος εξαίρει τη συνεισφορά όλων ανεξαιρέτως των κοσμοναυτών να φέρουν την ανθρωπότητα πιο κοντά στη μέρα που θα πατήσει στο φεγγάρι: ένας άνθρωπος πατάει από πύραυλο σε πύραυλο για να φτάσει με τη βοήθεια αυτής της τεχνητής σκάλας στον φυσικό δορυφόρο της Γης. Κάθε ένας από τους πυραύλους φέρει το όνομα και ενός κοσμοναύτη: [Γιούρι] Γκαγκάριν, [Άλαν] Σέπαρντ, [Γκας] Γκρίσομ και [Τζέρμαν] Τίτωφ:

 

 

 

Αποαποικιοποίηση

Ως σύνθετη ιστορική διεργασία, η αποαποικιοποίηση δεν μπορεί να περιοριστεί στα στενά πλαίσια της ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης. Ωστόσο οι συνέπειες και η ένταση που αυτή είχε στην εξέλιξη του Ψυχρού Πολέμου, την καθιστούν ένα φαινόμενο αναπόσπαστα δεμένο με τον διπολικό ανταγωνισμό.

Η παρατήρηση των ελληνικών γελοιογραφιών σε περιόδους έξαρσης της διαδικασίας αποαποικιοποίησης επιβεβαιώνει τα αρνητικά αισθήματα της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους φορείς της αποικιοκρατίας: για πολλούς και ποικίλους λόγους μεγάλη μερίδα της ελληνικής κοινής γνώμης αντιμετώπισε με ιδιαίτερα αισθήματα συμπάθειας τους αγώνες των αποικιοκρατούμενων λαών για ανεξαρτησία. Ακόμη και όπου αυτή η συμπάθεια δεν παρατηρήθηκε τόσο έντονα, ποτέ δεν εξέλιπε πάντως ένα γενικευμένο αίσθημα δυσαρέσκειας και εχθρότητας απέναντι στις αποικιοκρατικές δυνάμεις –ιδίως σε περιπτώσεις όπου αυτές επέδειξαν βιαιότητα και κάποια αναχρονιστικά δείγματα μιας παλαιότερης ευρωπαϊκής αλαζονείας. Το Κυπριακό ζήτημα έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε αυτή την «επιλογή στρατοπέδου».

Το φιάσκο στο οποίο κατέληξε ο πόλεμος ανάμεσα στην Αίγυπτο και στις αγγλογαλλοϊσραηλινές στρατιωτικές δυνάμεις τον Οκτώβριο/Νοέμβριο του 1956 μετά την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ από τον Γκάμαλ Άμπντελ Νάσερ, κατέδειξε τα όρια του παλιού αποικιακού τρόπου επίλυσης των προβλημάτων. Ταυτόχρονα παρείχε έμπνευση στους Έλληνες γελοιογράφους να σατιρίσουν την αποικιοκρατική αλαζονεία και –φυσικά– να τη συνδέσουν με την ανάλογη στάση των Άγγλων, την ίδια περίοδο, στο Κυπριακό. Οι γελοιογράφοι δημιούργησαν ντροπιαστικές αλληγορίες για τις αποικιακές δυνάμεις: σε σκίτσο του Χριστοδούλου, η αγγλογαλλική κυριαρχία απεικονίζεται σαν αυθαίρετο χτισμένο στην άμμο της ερήμου που κατεδαφίζεται από μπουλντόζα του ΟΗΕ:

 

 

Η υποκρισία των αποικιοκρατών στηλιτεύεται στην περίπτωση της «επιλεκτικής ευαισθησίας» –εκφραζόμενης με … κροκοδείλια δάκρυα– που επιδεικνύουν για το αιματοκύλισμα της ουγγρικής εξέγερσης από τους Σοβιετικούς, την ώρα που δεν αναγνωρίζουν οποιαδήποτε μορφή ανεξαρτησίας στους Κυπρίους:

 

 

Στο άλλο μέτωπο της δεύτερης περιόδου της αποαποικιοποίησης, την Αλγερία, η Γαλλία βίωνε την δική της ταπείνωση της αποικιοκρατικής της ισχύος. Έχοντας ήδη υποστεί την αποχώρηση από τη Ινδοκίνα και την ήττα  στον πόλεμο του Σουέζ, καμία δύναμη δεν ήταν ικανή το 1956 να πείσει τους Γάλλους να υποχωρήσουν από την Algérie française μετά την εξέγερση του 1954. Οι ελληνικές γελοιογραφίες κράτησαν και σε αυτή την περίπτωση ειρωνική έως εχθρική στάση προς τους αποικιοκράτες. Σε σκίτσο του 1958 ο Αρχέλαος θα σατιρίσει τη διαμάχη σε… ξένο αχυρώνα μεταξύ της γαλλικής κυβέρνησης και των Γάλλων στρατιωτικών και αποίκων στην εξεγερμένη Αλγερία, οι οποίοι διεκδικούσαν αυτονομία από το Παρίσι:

 

 

Επίλογος

Οι τοποθετήσεις των Ελλήνων γελοιογράφων απέναντι στα διεθνή γεγονότα της περιόδου 1950-1967 δεν έχουν ούτε ομοιογενή, ούτε μονοδιάστατο χαρακτήρα. Απεναντίας, εξαρτώνται και επηρεάζονται από μια σειρά παραγόντων, όπως η εκάστοτε ελληνική επικαιρότητα, οι εντάσεις της διεθνούς συγκυρίας, οι πολιτικές-κομματικές κατευθύνσεις της εφημερίδας και οι ιδεολογικές προτιμήσεις του κάθε γελοιογράφου ξεχωριστά.

Έχοντας ως δεδομένη τη δυσκολία εξαγωγής ενός γενικού κανόνα που να αντιπροσωπεύει το σύνολο των σκίτσων όλων των εφημερίδων μιας μεγάλης χρονικής περιόδου, συμπεραίνουμε ότι οι τοποθετήσεις των γελοιογραφιών εκκινούν από καχυποψία έως και ανοιχτή εχθρότητα έναντι της αμερικανικής πολιτικής, για να καταλήξουν σε αντισοβιετικές-αντικομμουνιστικές αναφορές, αν και σε μικρότερο βαθμό. Καθόλου τυχαίο δεν είναι, βέβαια, ότι ο συντριπτικά μεγαλύτερος αριθμός γελοιογραφιών της μεταπολεμικής περιόδου δημοσιεύεται σε εφημερίδες του Κέντρου (Αθηναϊκή, Έθνος, Μακεδονία, τα Νέα), οι οποίες, αν και ενταγμένες στο μπλοκ της αστικής εθνικοφροσύνης, διακατέχονται από μετριοπάθεια.

Οι περισσότερες από τις εφημερίδες που δημοσίευαν γελοιογραφίες στην προδικτατορική περίοδο έκλεισαν μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα, ενώ άλλες συνέχισαν για μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα τον δύσκολο βίο τους σε ασφυκτικές συνθήκες λογοκρισίας. Η τομή της Μεταπολίτευσης (και) για τα γελοιογραφικά πράγματα, με τη συνεπακόλουθη κοσμογονία που έφερε στην ελληνική πολιτική γελοιογραφία, δημιούργησε μια νέα πραγματικότητα, η οποία απαιτεί μια διαφορετική προσέγγιση για τα ψυχροπολεμικά σκίτσα που δημοσιεύτηκαν στον Τύπο μέχρι το 1989.

 

 

*Ο Γιάννης Αντωνόπουλος (johnantono.blogspot.gr) είναι σκιτσογράφος και πτυχιούχος Ιστορίας.

Το κείμενο αποτελεί μια περιληπτική παράθεση αποσπασμάτων από τη μεταπτυχιακή του εργασία με τίτλο «Ο Ψυχρός Πόλεμος στις ελληνικές γελοιογραφίες (1950-1967)» που εκπόνησε για το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου (επιβλέπουσα καθηγήτρια: κα Χριστίνα Κουλούρη).

 

 

Βιβλιογραφικές παραπομπές

[i]  Παπαδημητρίου, Δέσποινα, Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα 1922-1967, Σαββάλας, Αθήνα 2006, σ. 178-179.

[ii]  Βαληνάκης Γιάννης Γ. – Μπότσιου Κωνσταντίνα Ε., Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στην πυρηνική εποχή, Επίκεντρο, Αθήνα 2001, σ. 18-19.

[iii]  Δημητριάδης Φωκίων, Με το μάτι του γελοιογράφου 1950-1959 (250 σκίτσα), Μοντέρνοι Καιροί, Αθήνα 2004, σ. 61.