Η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη και η σημασία της για μας σήμερα
Επιμέλεια: Γιάννης Κτενάς, Αλέξανδρος Σχισμένος.
Eκδόσεις Eυρασία, 2018
232 σελίδες
Παρότι ο Κορνήλιος Καστοριάδης ανέκαθεν συγκαταλεγόταν μεταξύ των σημαντικότερων σύγχρονων Ελλήνων διανοούμενων, πιθανότατα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα ιδιαίτερα έντονο ενδιαφέρον για το έργο του. Αυτή η εξέλιξη δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, καθότι συμβαδίζει με μια σειρά από πράγματα: πρώτον, την άνοδο πολιτικών ρευμάτων που, στην εποχή μετά τις ταραχές της κρίσης αναζητά νέες ανταγωνιστικές λύσεις πέρα από τα δοκιμαζόμενα σχήματα του ριζοσπαστικού κινήματος. Δεύτερον, με την αυξανόμενη δημοφιλία ρευμάτων της αυτόνομης σκέψης, απότοκο της ανόδου τάσεων όπως ο δικαιωματισμός και οι πολιτικές ταυτότητας και, τρίτον, με την δυνατότητα σχετικά μικρών πολιτικών και ακαδημαϊκών ομαδώσεων να δημιουργήσουν κρίσιμες ιδεολογικές μάζες στον ελλαδικό χώρο.
Το βιβλίο με τίτλο Η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη και η σημασία της για μας σήμερα, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ευρασία, έρχεται να αποτυπώσει ακριβώς αυτό το ενδιαφέρον, συγκεντρώνοντας πτυχές και θραύσματα της καστοριαδικής φιλοσοφίας. Πρόκειται για μια ανθολογία κειμένων που αποτέλεσαν το σημαντικότερο τμήμα των εισηγήσεων που εκφωνήθηκαν στο συνέδριο Η κοινωνική και πολιτική σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη. 20 χρόνια μετά, που έλαβε μέρος το Δεκέμβριο του 2017 στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και διοργανώθηκε από το ΠΜΣ Πολιτική Επιστήμη και Ιστορία, όπου και ήμασταν παρόντες για να διαπιστώσουμε το μαζικό ενδιαφέρον του κοινού, αλλά και την συνολικότερη επιτυχία του συνεδρίου.
Ο συλλογικός αυτός τόμος παρέχει τη δυνατότητα στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια που δεν έχει καταφέρει να αποκτήσει οικειότητα με την περιπλοκότητα της καστοριαδικής σκέψης, να εισαχθεί ομαλά σε αφετηριακές αρχές και βασικούς πυλώνες της, ενώ ενσωματώνει το μεγαλύτερο μέρος, αν όχι το σύνολο, των πεδίων που την απασχολούν. Έτσι η δομή του διακρίνεται από έξι ξεχωριστές ενότητες, οι οποίες διαμορφώνονται ανάλογα με τις θεματικές στις οποίες οι συγγραφείς επιθυμούν να εστιάσουν ή και την μεθοδολογία που ακολουθούν κάθε φορά. Συγκεκριμένα σε αυτές μπορούμε να διαβάσουμε για την ψυχή και την φαντασία, την δημοκρατία και την πολιτική, την φύση και την οντολογία, την τέχνη και την λογοτεχνία, μπορούμε να γνωρίσουμε τον Καστοριάδη μέσα από πραγματικούς ή δημιουργημένους από τους συγγραφείς διαλόγους του με άλλους θεωρητικούς, αλλά και κυρίως μπορούμε να παρακολουθήσουμε την ανανοηματοδότηση της συλλογιστικής του Καστοριάδη σε σχέση με σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα, κάτι που άλλωστε γίνεται ήδη εμφανές από τον τίτλο του βιβλίου.
Χωρίς να χρειάζεται να μπούμε σε βαθύτερη ανάλυση των κεφαλαίων ή του κάθε κειμένου ξεχωριστά θεωρούμε σκόπιμο να αναφερθούμε σε μερικές μόνο κεντρικές έννοιες με τις οποίες καταπιάνονται οι ερευνητές και οι ερευνήτριες. Θα σταχυολογήσουμε λοιπόν την έννοια της αυτονομίας σε αντιπαραβολή με εκείνη της ετερονομίας, αλλά και την έννοια του αυτοπεριορισμού. Κατά τον Καστοριάδη, μια κοινωνία είναι αυτόνομη όταν έχει συναίσθηση των κατασκευασμένων δομών πάνω στις οποίες στηρίζεται, ώστε να μπορεί ανά πάσα στιγμή να προβεί στην κριτική και τον επανακαθορισμό τους ανάλογα με αυτό που θεωρεί ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά σκόπιμο. Αντίθετα, η κατάσταση της ετερονομίας συνεπάγεται την αναγωγή αυτών των κατασκευασμένων κοινωνικών δομών σε κάτι το υπερβατικό, δυνάμει θεϊκό και αναπόδραστο. Αντιπαραθετικά, η έννοια του αυτοπεριορισμού εισαγάγει την ιδέα του συμβιβασμού με την μη απεριόριστη δυνατότητα οικονομικής ανάπτυξης, και την σχέση ανταλλαγής που ενδεχομένως να υπάρχει ανάμεσα στην οικονομική ευρωστία και την κοινωνική ισότητα.
Για τον Καστοριάδη, το σχήμα αυτό συνδέεται άμεσα με την αμεσοδημοκρατία, τη μόνη μορφή πολιτεύματος που ολοκληρώνει το δημοκρατικό πρόταγμα, σπέρματα της οποίας ο ίδιος εντοπίζει στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό όπως αυτός αρθρώθηκε ανάμεσα στον 8ο και τον 5ο π.Χ. αιώνα. Αμεσοδημοκρατική είναι για τον Καστοριάδη μια κοινωνία που αυτοθεσμίζεται, το οποίο ισοδυναμεί με την ύπαρξη θεσμών που της επιτρέπουν να αυτοθεσμιστεί, δηλαδή την παίδευση και την συνεχή συμμετοχή των πολιτών στα κεντρικά κοινά ζητήματα. Αντίθετα, ένα βασικό στρατήγημα του ύστερου καπιταλισμού σήμερα είναι να αναγάγει τα πάσης φύσεως πολιτικά θέματα σε αμιγώς οικονομικο-τεχνικά, και να αυτονομιμοποιείται έτσι να τα αναθέσει σε διάφορους αρμόδιους φορείς, μακριά, εν πολλοίς, από την δημόσια κριτική. Τέλος, και στον ίδιο πολιτικό τόνο, έχουμε την έννοια του μάγματος, τις πολύπλοκες στιβάδες της πραγματικότητας, που συμπυκνώνει παραστατικά την καστοριαδική οντολογία, η οποία αναδύεται έναντι του συνολοταυτισμού και του απόλυτου, σε σχέση τόσο με την κατανόηση της κίνησης του χρόνου και της ιστορικής ενδεχομενικότητας, αλλά και της διαύγασης των δυνατοτήτων της πολιτικής ανοιχτότητας που αντιμάχεται την κυριαρχία.
Σαν επιστέγασμα όσων προηγήθηκαν, θέλουμε να δώσουμε τη μεγαλύτερη έμφαση στην έννοια της φαντασίας και του φαντασιακού ίσως ορθότερα, όπως ο ίδιος ο Καστοριάδης το ορίζει, (η σχέση του με την έννοια του ασυνειδήτου ελέγχεται) ως του καταστατικού εκείνου όρου για την οικοδόμηση της κοινωνίας – για την φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, η οποία όπως πολλά κριτικά στον μαρξισμό ρεύματα βάζει τα πολιτιστικά πρίσματα μέσα από την οποία μια κοινωνία φαντάζεται τον εαυτό της δίπλα, και όχι κάτω, από την οικονομική της διάρθρωση. Οι διαφωνίες που μπορεί κάποιος/-α να αντιτείνει σε αυτήν την θεμελιακή νοητική κατασκευή, μέσα από το πρίσμα της οποίας μπορεί να ιδωθεί το σύνολο της καστοριαδικής σκέψης, είναι πολλές και είναι αξιοσημείωτο το πώς στο εν λόγω βιβλίο έρχονται στην επιφάνεια με διαύγεια και κριτική διάθεση. Θα θέλαμε μάλιστα να ξεχωρίσουμε τις θεωρητικές διαμάχες και αντιπαραθέσεις του Καστοριάδη με τους Lefort, Ricoeur και Ηabermas, ιδιαίτερα με τον τρόπο που αυτές αποδίδονται μέσα από τη γραφή των σχολιαστών. Αν έπρεπε να αρθρώσουμε σχηματικά κάποιες δικές μας επιφυλάξεις, θα τις συμπυκνώναμε εδώ αναγνώριση μιας υφέρπουσας ουσιοκρατίας, δηλαδή μιας άποψης που θέλει τα πράγματα να διακρίνονται από έναν μη μετασχηματίσιμο, αναγκαίο πυρήνα.
Οι ενστάσεις, φυσικά, που μπορούν να αναπτυχθούν προς τον Καστοριάδη είναι τόσο πλουραλιστικές όσο και το ίδιο το έργο του. Αμφισβητήσιμη είναι η ρεαλιστικότητα της αμεσοδημοκρατίας ή η αναγκαία σύνδεση της μαρξικής και μαρξιστικής θεωρίας με τις βαρβαρότητες των καθεστώτων της ΕΣΣΔ (βλ. όμως και το ενδιαφέρον γεφύρωμα Καστοριάδη – Lukács που επιχειρεί ο Κ. Καβουλάκος). Ωστόσο, όσες διαφωνίες και αν τεθούν στον Καστοριάδη, δεν μπορεί να μην του αναγνωριστεί για παράδειγμα η εξαντλητική και συστηματική του προσπάθεια να εξηγήσει και ύστερα αναμετρηθεί με το πανίσχυρο φαινόμενο της γραφειοκρατίας ή και την παντοδυναμία του θετικισμού (βλ. το κείμενο του Γ. Κτενά για τον συσχετισμό Καστοριάδη – Weber). Επιμένουμε δε στην αξία της έννοιας του φαντασιακού, κυρίως γιατί μέσω αυτής συνάγεται μια κατά τη γνώμη μας εξίσου δομικής σημασίας έννοια, που δεν είναι άλλη από εκείνη της δημιουργίας. Κρατάμε λοιπόν τη δημιουργία, όχι επειδή θέλουμε να την επενδύσουμε με κάποια μεταφυσικού ή υπερβατικού τύπου ουσία που αδυνατεί να προσεγγίσει ο ανθρώπινος νους, αλλά επειδή συχνά και πολύ πιο έντονα στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες παραμελείται ή καταπνίγεται, θυσιασμένη στο βωμό της εργαλειακότητας και της τεχνοκρατίας.
Κλείνοντας, το βιβλίο αυτό συστήνεται ανεπιφύλακτα τόσο για μια πρώτη γνωριμία με το φιλοσοφικό εγχείρημα του Καστοριάδη ή τον εμπλουτισμό των σχετικών μας γνώσεων, όσο και σαν οδοδείκτης για την χάραξη κατευθυντήριων γραμμών στο επίπεδο της πολιτικής θεωρίας, αλλά και της πολιτικής πρακτικής του ριζοσπαστισμού, που εμπεδώνεται σε αγώνες και διεκδικήσεις.
Γιώργος Βασιλάκος-Θέμης Πανταζάκος
Social Links: