Science… bitch; Μια αρχαιολογική και πολιτική απάντηση στον Mikeius

Προ λίγων ημερών ο (πολύ) γνωστός youtuber Mikeius, στο πλαίσιο της σειράς What The Fact?, έβγαλε ένα βίντεο με θέμα τη βία στην ανθρώπινη φύση. Η αλήθεια είναι ότι για καιρό είχα στο μυαλό μου να γράψω μια κριτική τόσο στην σειρά όσο και στην λογική του «science bitch» που τη διαπνέει. Δεδομένου ότι το θέμα της βίας στην ανθρώπινη φύση τυχαίνει να είναι στα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα νομίζω πως ήρθε η ώρα. Σε αυτό το άρθρο λοιπόν θα κάνω τρία πράγματα. Αρχικά, θα αναλύσω το περιεχόμενο του επεισοδίου, στη συνέχεια θα ασχοληθώ με τα συμπεράσματα και τον ρόλο του τελικού διαγράμματος σε αυτά, και τέλος θα παρουσιάσω την έννοια του «science bitch» και τις προβληματικές της.

Περιεχόμενο

Αρχικά ο Mikeius, ως εισαγωγή στο θέμα, παρουσιάζει τέσσερις ενδιαφέρουσες αρχαιολογικές ανακαλύψεις: α) τον Ötzi, μια φυσική μούμια που ανακαλύφθηκε τυχαία από ορειβάτες το 1991, β) τον άνθρωπο του Kennewick, επίσης μια τυχαία ανακάλυψη το 1996, γ) τον άνθρωπο του Lindow, άλλο ένα τυχαίο εύρημα το 1984, και τέλος δ) έναν ομαδικό τάφο στο Talheim της Γερμανίας, το μόνο από τα ευρήματα που προέρχεται από συστηματική ανασκαφή.

Κοινός γνώμονας σε όλα αυτά τα ευρήματα είναι ότι παρουσιάζουν φαινόμενα βίας στην αρχαιότητα. Τα κοινά, ωστόσο, σταματάνε κάπου εκεί, καθώς δεν υπάρχει κάποιος άλλος συσχετισμός. Ο Ötzi χρονολογείται στα 3300 π.Χ. και ανακαλύφθηκε στην Ιταλία, ο άνθρωπος του Kennewick χρονολογείται περίπου στο 7000 π.Χ. και βρέθηκε στην Αμερική, ο άνθρωπος του Lindow τοποθετείται κάπου στον 1ο αιώνα μ.Χ, δηλαδή είτε λίγο πριν είτε λίγο μετά τη ρωμαϊκή περίοδο της Βρετανίας, και ο τάφος στο Talheim χρονολογείται κάπου στο 5000 π.Χ.

Η ερώτηση λοιπόν που θέτει ο Mikeius στη συνέχεια, «κατά πόσο αυτά τα ευρήματα αντιπροσωπεύουν την τότε καθημερινότητα», είναι λανθασμένη από τη βάση της. Τα ευρήματα αυτά αντιπροσωπεύουν πολύ διαφορετικές κουλτούρες και χρονικές περιόδους, καθώς και πολύ διαφορετικές δομές κοινωνικής οργάνωσης. Για ποιους ανθρώπους μιλάμε; Για τους ανθρώπους που ζούσαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία; Για αυτούς που ζούσαν σε πρώιμες αγροτικές κοινωνίες; Για κυνηγούς τροφοσυλλέκτες;

Την απάντηση τη δίνει —πάλι λανθασμένα– λίγο παρακάτω. Αναφέρει ότι από την «αυγή της ανθρωπότητας» μέχρι και το 3000 π.Χ., οι άνθρωποι ζούσαν σε κοινωνίες «κολλεκτιβιστικής αναρχίας, μικρές αυτοδιοικούμενες ομάδες κυνηγών, αγροτών, και ψαράδων». Οι πρώτες πόλεις και κράτη, ωστόσο, εμφανίζονται στην Εγγύς Ανατολή ήδη από το 4000 π.Χ. – αλλά και σε νεολιθικές κοινωνίες, όπως για παράδειγμα η θέση Çatalhöyük στην Τουρκία, έχουμε περιπτώσεις μεγάλων χωριών με χιλιάδες κατοίκους.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση της θέσης Çatalhöyük περίπου το 7.000 π.Χ. από τον Dan Lewandowski.

Αυτό το οποίο περιγράφει ο Mikeius ταιριάζει καλύτερα στην παλαιολιθική εποχή, πριν δηλαδή την ανακάλυψη της γεωργίας, όταν ο άνθρωπος ζούσε σε μικρές ομάδες με σχετικά απλές κοινωνικές δομές (μεταξύ 50.000 και 10.000 π.Χ), αλλά και στην πρώιμη νεολιθική εποχή, όταν δηλαδή έχουμε τα πρώτα φαινόμενα μόνιμης κατοίκησης, τα πρώτα μικρά χωριά δηλαδή κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, και την εμφάνιση της γεωργίας (κάπου μεταξύ 9000 και 7000 π.Χ.). Σε αυτό το καλύτερα ορισμένο χρονολογικό πλαίσιο, ας επανεξετάσουμε το ερώτημα περί βίας στην ανθρώπινη φύση.

Στο βίντεο το θέμα τίθεται ως μια φιλοσοφική διαμάχη, με πρωτεργάτες τους Hobbes και Rousseau. Από τη μια έχουμε την έννοια του πολέμου (warre) ως σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση, όπως τέθηκε από τον πρώτο, αν και δεν κάνει τέτοια αναφορά ο Mikeius. Από την άλλη θέτει την έννοια του «ευγενούς αγρίου», όπως αυτή (δεν) τέθηκε από τον Rousseau, καθώς δεν ήταν αυτός που διατύπωσε τον όρο. Ο Mikeius κάνει χρήση αυτού του όρου για να χαρακτηρίσει, λανθασμένα, το επιστημονικό ρεύμα που ισχυρίζεται ότι η βία δεν είναι στη φύση του ανθρώπου.

Η παρουσίαση της θέσης ότι η βία είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο γίνεται με μια απόλυτα ντετερμινιστική συνθήκη. Ο Mikeius φέρνει ως παράδειγμα κάποια τυχαία πρωτόγονη κοινωνία που βρίσκεται σε ανταγωνισμό για πόρους με κάποια διπλανή κοινωνία και ο ανταγωνισμός αυτός οδηγεί στη βία μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Παρά τη φαινομενικά λογική αυτή εξήγηση γνωρίζουμε σήμερα ότι πολλές από τις περιοχές που κατοίκησε ο άνθρωπος δεν είχαν έλλειψη σε πόρους. Στη Μεσοποταμία, για παράδειγμα, όπου αναπτύχθηκαν και οι πρώτες πόλεις αλλά και φαινόμενα γενικού πολέμου, υπήρχε άφθονος χώρος αλλά και πηγές για να συντηρηθεί ο πληθυσμός. Το ζήτημα της απαγωγής των γυναικών είναι επίσης μύθευμα, καθώς αρχικά δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ή ιστορικά ευρήματα που να υποστηρίζουν μια τέτοια θέση και, δεύτερον, παρουσιάζεται η γυναίκα ως άβουλο ον, αμέτοχο στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Η θέση ότι η βία δεν είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο συνδέεται στο βίντεο με την έννοια του ευγενούς αγρίου, την αντίληψη δηλαδή ότι ο άνθρωπος ζούσε σε μια γαλήνια πρωτόγονη κατάσταση την οποία ο πολιτισμός κατέστρεψε. Ο όρος ευγενής άγριος, σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του Mikeius ότι είναι «πολιτικά ορθός», έχει απορριφθεί από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας ως ρατσιστικός και δεν χρησιμοποιείται πλέον. Συνοπτικά, οι επιστήμονες που υποστηρίζουν αυτή τη θέση λένε ότι ο αλτρουισμός είναι στο κέντρο της ζωής και της ανθρώπινης φύσης, και ότι η προϊστορία του ανθρώπου είναι, ως επί το πλείστον, ειρηνική.

Η έννοια του αμοιβαίου αλτρουισμού είναι στη βάση της εξελικτικής ανάλυσης όσων στηρίζουν τη θέση ότι η βία δεν είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο.

Οι αριθμοί μάς λένε την αλήθεια;

Κλείνοντας το βίντεο, ο Mikeius επιχειρηματολογεί λέγοντας ότι, ποσοστιαία, ήταν πιο πιθανό να πεθάνει ένας άνθρωπος σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της (προϊστορικής) ανθρωπότητας από ό,τι σήμερα. Για να το αποδείξει αυτό μας παρουσιάζει ένα γράφημα στο οποίο ισχυρίζεται ότι βλέπουμε τις απώλειες πολέμου ως ποσοστό του πληθυσμού. Εξετάζοντας όμως προσεκτικά το γράφημα παρατηρούμε μια σειρά από προβληματικές.

Αρχικά δεν παρατίθεται η πηγή του γραφήματος, πράγμα εξαρχής λάθος για μια εκπομπή που ενδιαφέρεται για την επιστημονική μέθοδο. Το γράφημα προέρχεται από την ιστοσελίδα ourworldindata.org και, σε αντίθεση με τον ισχυρισμό του Mikeius, δεν μας δείχνει απώλειες πολέμου αλλά το ποσοστό βίαιων θανάτων, χωρίς απαραίτητα να σχετίζονται με τον πόλεμο. Το δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι το γράφημα έχει βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στο βιβλίο του Azar Gat, War in Human Civilization. Ο Gat είναι γνωστός για τις ακραίες θέσεις του σχετικά με το ζήτημα της αναγκαιότητας του πολέμου στην ανθρώπινη ύπαρξη αλλά και για την άποψή του ότι η βιομηχανική επανάσταση είναι αυτή που έφερε την ειρήνη στον κόσμο. Του έχει ασκηθεί έντονη κριτική από την ιστορική επιστημονική κοινότητα και σίγουρα οι θέσεις του δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αντικειμενικές.

Το γράφημα που χρησιμοποιήθηκε στο βίντεο και όπως παρουσιάζεται από το ourworldindata.org

Προβλημάτων συνέχεια, καθώς στο γράφημα γίνεται μια σύγκριση ποσόστωσης βίαιων θανάτων διαφόρων περιόδων και περιοχών, άσχετων μεταξύ τους, με το παγκόσμιο ποσοστό για τον 20ό αιώνα. Η σύγκριση γίνεται δηλαδή μεταξύ ανόμοιων πραγμάτων. Πιάνει, για παράδειγμα, τη σφαγή στο Crow Creek της Νότιας Ντακότα το 1300 μ.Χ., όπου ήταν η θέση μιας σύγκρουσης μεταξύ δύο φυλών, και τη συγκρίνει με την παγκόσμια ποσόστωση ολόκληρου του 20ού αιώνα. Προφανώς τα στατιστικά θα ήταν εντελώς διαφορετικά, γιατί μιλάμε για δύο ανόμοια πράγματα!

Την ίδια στιγμή, για τις περισσότερες από τις περιόδους στις οποίες αναφέρεται το γράφημα δεν έχουμε ασφαλείς ενδείξεις, πόσο μάλλον αποδείξεις, για το σύνολο του πληθυσμού της εκάστοτε περιοχής. Δεν γνωρίζουμε, για παράδειγμα, πόσοι άνθρωποι ζούσαν στη Νουβία μεταξύ 12.000 και 6000 π.Χ. Πόσο δε μάλλον να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το ποσοστό βίαιων θανάτων αποκλειστικά από ανασκαφές σε ελάχιστα νεκροταφεία με ελάχιστες ταφές!

Συνεπώς, αυτό το οποίο μας παρουσιάζει ο Mikeius ως απόδειξη για το ότι στο σήμερα είμαστε «λιγότερο βίαιοι» από ό,τι ήταν οι άνθρωποι λίγο πολύ οποτεδήποτε άλλοτε, δεν έχει καμία επιστημονική εγκυρότητα. Ακόμα και να είχε, βέβαια, ένα γράφημα δεν αρκεί για να αποδείξει με απόλυτη βεβαιότητα αυτό το οποίο ισχυρίζεται στη συνέχεια: ότι «ο Hobbes είχε δίκαιο» και ότι «η προϊστορική ζωή ήταν βουτηγμένη το έγκλημα, τη βία και τον θάνατο».

Αυτό που ξεχνάει να πει ο Mikeius είναι ότι, ειδικά στις ανθρωπιστικές επιστήμες, οι αριθμοί από μόνοι τους δεν μας λένε τίποτα. Οι αριθμοί μας λένε κάτι μόνο όταν αρχίζουμε να τους ερμηνεύουμε, και η εκάστοτε ερμηνεία πρέπει να τίθεται υπό κρίση για την εγκυρότητά της. Εν προκειμένω, η ερμηνεία που γίνεται στο βίντεο είναι λανθασμένη γιατί τόσο η προσέγγιση όσο και τα στοιχεία που παρουσιάζονται είναι λάθος.

Η πολιτική προέκταση του «science bitch»

Ο Mikeius δεν είναι όμως ο μόνος ο οποίος φαίνεται ότι ακολουθεί το δόγμα του ότι οι αριθμοί μάς λένε πάντα την αλήθεια. Το ρεύμα στο οποίο αναφέρομαι ως «science bitch» ξεκίνησε από το γνωστό –αν και αρχαίο με ιντερνετικούς όρους– πλέον meme. Η μετεξέλιξή του, δυστυχώς, έγινε αντικείμενο οικειοποίησης από την ευρύτερη νέα δεξιά, τη λεγόμενη alt-right, και από περσόνες όπως ο Ben Shapiro, ο Sargon of Akkad, και ο Jordan Peterson, με το punchline «facts don’t care about your feelings». Η ευρύτερη ιδέα είναι ότι υπάρχουν αντικειμενικές αλήθειες σε κοινωνικά και ανθρωπιστικά φαινόμενα, τα οποία μπορούν να αποδειχθούν με αριθμούς και ποσοστά. Επιδεικτικά, ωστόσο, όλοι οι παραπάνω φροντίζουν να αγνοήσουν το γεγονός ότι ερμηνεύουν τα στατιστικά κατά το δοκούν, μην αφήνοντας χώρο για αμφισβήτηση, εφόσον ό,τι είπαν «αποδεικνύεται». Στο όνομα μιας επιστημονικοφανούς αλήθειας στρεβλώνουν τα δεδομένα με τέτοια τρόπο ώστε να λένε αυτό που θέλουν.

Το «science bitch» meme

Η άποψη που παρουσιάζεται στο βίντεο συνάδει όμως και με άλλη μια ευρύτερα δεξιά αντίληψη, αυτή της συνεχούς ιστορικής προόδου (υπάρχει και αντίστοιχο επεισόδιο What The Fact? #51). Αυτή η άποψη θέλει να μας πει ότι στο σήμερα ζούμε καλύτερα από ό,τι έζησε οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη κοινωνία και η πρόοδός μας μπορεί να είναι μόνο θετική. Αυτή η άποψη εκφράστηκε τη δεκαετία του ’90 ως «το τέλος της ιστορίας» από τον Francis Fukuyama, και σήμερα από συγγραφείς όπως ο Yuval Noah Harari με βιβλία όπως το 21 Lessons for the 21st Century. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτές οι απόψεις δεν αφήνουν κανένα απολύτως περιθώριο για αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης και ουσιαστικά ενισχύουν την κυρίαρχη ιδεολογία ότι ο καπιταλισμός είναι το καλύτερο δυνατό σύστημα διοίκησης της ανθρωπότητας.

Αλλά, για να απαντήσω και στον Mikeius, όπως το έθεσε ο ίδιος, τα νέα δεν είναι καλά. Ούτε ο 20ός αιώνας είναι ο πλέον ειρηνικός, καθώς όσο και να επιμένει, δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει τους απόλυτους αριθμούς των ανθρώπων που πέθαναν στους δύο παγκόσμιους πολέμους, ούτε οι συγχρονικές καπιταλιστικές δομές είναι η «επιλογή» της ανθρωπότητας. Είναι άλλη μια ιστορική συνθήκη, όπως και τόσες άλλες στη περίπλοκη ανθρώπινη ιστορία. Αν ο ίδιος θέλει να πάρει μια πολιτική θέση πάνω στο ζήτημα, μπορεί να την πάρει ξεκάθαρα, αλλά ας μην ισχυρίζεται ότι έχει κάποιου είδους τρανταχτές αποδείξεις ότι η ανθρωπότητα επέλεξε και δεν υπάρχει επιστροφή. Αν κάτι μας δείχνει η ιστορία είναι ότι τα διάφορα συστήματα εξουσίας, όσο και αν φαντάζουν ακλόνητα στην κάθε δεδομένη ιστορική στιγμή, φθείρονται και πέφτουν.

Ο Άρης Πολιτόπουλος διδάσκει ως λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Leiden Αρχαιολογία της Εγγύς Ανατολής στο Τμήμα Αρχαιολογίας (Faculty of Archaeology) και είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Leiden University Centre for the Arts in Society, όπου μελετά τον ρόλο του παιχνιδιού στην ανθρώπινη ιστορία.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Για όποιον ενδιαφέρεται για το ζήτημα παραθέτω κάποιες παραπομπές σχετικά με τα διάφορα ζητήματα που τίθενται τόσο στο βίντεο του Mikeius όσο και στο κείμενο.

Έργα που υποστηρίζουν ότι η βία είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση:

Richrad Dawkins (1976), The Selfish Gene

Lawrence Keeley (1996), The War before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage

Azar Gat (2006), War in Human Civilization

Edward Wilson (2012), The Social Conquest of Earth

Έργα που υποστηρίζουν ότι η βία δεν είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση:

Frans de Waal (1996), Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals

Marshall Sahlins (2008), The Western Illusion of Human Nature

Robert Sussman και Robert Cloninger (επιμ.) (2011), Origins of Altruism and Cooperation

Douglas Fry (επιμ.) (2013), War, Peace, and Human Nature: The Convergence of Evolutionary and Cultural Views

Σημαντικό έργο σχετικά με τον άνθρωπο ως ζώο:

Raymond Corbey (2005), The Metaphysics of Apes: Negotiating the Animal-Human Boundary