Πολύς λόγος έχει γίνει τις τελευταίες ημέρες για το ζήτημα της ατομικής ευθύνης και τις αλυσιδωτές αντιδράσεις και τους κινδύνους που πυροδοτεί η «απείθεια» του ενός -ή και των λίγων- στην συνοχή του κοινωνικού συνόλου. Ψύχραιμες ή και -κατά κανόνα- λιγότερο ψύχραιμες φωνές είναι καθημερινά πρόθυμες να μας καταδείξουν τον διαρκή κίνδυνο του βιολογικού εκτροχιασμού. Από τους ατομικούς δρομείς των δημόσιων χώρων στους παππούδες που σπρώχνονται στις ουρές των τραπεζών, καθένας αποτελεί έναν δυνητικό δολοφόνο της κοινωνίας, καθένας εκτός από το ίδιο το κράτος, του οποίου η διαρκώς επιδεινούμενη κοινωνική πολιτική είναι αυτή που στην πραγματικότητα δοκιμάζεται, αμφισβητείται, αποκαλύπτοντας τελικά τις χρόνιες ανεπάρκειες του.
Τι συμβαίνει όμως όταν η κοινωνία, σε μεγάλο βαθμό έχει «ξεπεράσει» αυτήν την «νηπιώδη» συμπεριφορά που της αποδίδουν καθημερινά τόσο τα Μ.Μ.Ε. όσο και τα ευρύτερα δίκτυα εξουσίας της κυβέρνησης, χωρίς όμως το ίδιο το κράτος να έχει καταφέρει να υπερβεί τις πολιτικές οι οποίες έχουν καθηλώσει την δημόσια υγεία και την κοινωνική πολιτική; Το όλο πλαίσιο της μέτα-αλήθειας και του ανοικτού δικτύου επικοινωνίας μεταξύ της κυβέρνησης και των Μ.Μ.Ε. μπορεί σε μεγάλο βαθμό να μας απαντήσει το παραπάνω ερώτημα αλλά και τους σκοπούς του.
«Παχαίνει ο φακός της κάμερας;» Είναι μία κλασική ερώτηση πολλών που έρχονται αντιμέτωποι με μια κάμερα. Η πολύ γρήγορη απάντηση σε αυτό είναι πως εξαρτάται από το τι φακός θα χρησιμοποιηθεί.
Πολύ χοντρικά υπάρχουν τρία είδη φακών: ευρυγώνιοι, κανονικοί, τηλεφακοί. Οι πρώτοι είναι φακοί με μεγάλο εύρος στο οπτικό πεδίο, κάτι σαν το ματάκι που έχουμε στην εξώπορτα του σπιτιού. Χαρακτηριστικό τους είναι πως όταν το θέμα μας βρίσκεται πολύ κοντά, παραμορφώνεται, ενώ ο ευρύτερος χώρος απλώνεται και μεγαλώνει σε εξωπραγματικές διαστάσεις.
Οι κανονικοί φακοί είναι αυτό που μαρτυρά το κάπως πιο μίζερο, είναι η αλήθεια, όνομά τους: κανονικοί. Είναι κατασκευασμένοι έτσι ώστε το οπτικό αποτέλεσμα να προσομοιάζει το ανθρώπινο μάτι.
Και ερχόμαστε τέλος στους τηλεφακούς, φακοί οι οποίοι χρησιμοποιούνται για να «φέρουμε» πιο κοντά το θέμα μας, λειτουργώντας όπως τα κιάλια για παράδειγμα.
Σύμφωνα με τους κανόνες της οπτικής των φακών, το σύστημα κρυστάλλων φακών που αποτελούν τον τηλεφακό, επιτυγχάνει να έχει μεγάλη εστιακή απόσταση (να «φέρει» κοντά το θέμα) με το αποτέλεσμα όμως το ωφέλιμο κάδρο που προκύπτει να είναι πολύ περιορισμένο. Όταν δηλαδή κάνουμε ζουμ με το κινητό ή τη φωτογραφική μας μηχανή, δεν μεγαλώνει ταυτόχρονα και η οθόνη μας, παρά μόνο περιορίζεται το οπτικό μας πεδίο.
Παράλληλα με αυτόν τον περιορισμό και λόγω αυτού, δημιουργείται η ψευδαίσθηση παραμόρφωσης της προοπτικής.
Η προοπτική είναι κάτι το οποίο λειτουργεί πάντα με σημείο αναφοράς τον παρατηρητή. Μπορούμε σε ένα τοπίο για παράδειγμα, να φανταστούμε ένα σύνολο οριζόντιων και κάθετων γραμμών που ξεκινούν από τη θέση που βρισκόμαστε και οι οποίες ευθύγραμμα καταλήγουν όλες σε ένα και μόνο σημείο, το λεγόμενο «σημείο φυγής».
Όλα τα αντικείμενα που βρίσκονται στο ενδιάμεσο γίνονται αντιληπτά μέσα από τη σχέση στον χώρο που έχουν μεταξύ τους. Όσο πιο πολύ απέχει το ένα από το άλλο τόσο διαφορετικά σε μέγεθος τα αντιλαμβάνεται ο παρατηρητής. Αν έχουμε πχ. Έναν άνθρωπο δίπλα στον παρατηρητή, θα φαίνεται πολύ μεγάλος ενώ ένας άνθρωπος κοντά στο σημείο φυγής θα φαίνεται μικροσκοπικός.
Η ψευδαίσθηση λοιπόν παραμόρφωσης της προοπτικής μέσα από τον τηλεφακό δημιουργείται ακριβώς λόγω απαλοιφής από το κάδρο όλων των στοιχείων που βρίσκονται στο κοντινό επίπεδο του πλέγματος της προοπτικής. Καθώς απομονώνονται τα πολύ μακρινά στοιχεία (προς το σημείο φυγής) χωρίς κανένα κοντινότερο για σύγκριση, έχουμε συχνά αποτελέσματα που μας ξενίζουν.
Πολύ γνωστή η χρήση τηλεφακών για την κάλυψη αγώνων. Οπτική-προοπτική σχέση μεταξύ αθλητών και θεατών.
Κάτι τέτοιο συνέβη και με το βίντεο της παραλίας της Θεσσαλονίκης στο οποίο έγινε χρήση πολύ ισχυρού τηλεφακού. Το οπτικό παράδοξο (που κατά τα άλλα είναι καθημερινότητα στις εκατοντάδες εικόνες που βλέπουμε) αξιοποιείται αυτή τη φορά για να δημιουργήσει λανθασμένες εντυπώσεις για ένα γεγονός.
Το συγκεκριμένο πλάνο, στημένο πολύ εύστοχα σε προβλήτα, ώστε να μπορεί να λαμβάνει εικόνα σε μεγάλη απόσταση
Με τη θέση της κάμερας στην ευθεία σχεδόν ακριβώς της ακτής, καταφέρνει ουσιαστικά να εκμηδενίσει αυτήν την πολύ ισχυρή γραμμή της προοπτικής, αφήνοντας μόνο αυτή των δέντρων στα αριστερά να υποδηλώνει το βάθος. Όλοι οι άνθρωποι που βλέπουμε λοιπόν να περπατάνε ή να αθλούνται βρίσκονται πολύ, πάρα πολύ μακριά από τον φακό και λόγω ακριβώς αυτής της σκόπιμης και δημιουργικής χρήσης της οπτικής φαίνονται σαν να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Στην ουσία όμως, αυτό που βλέπουμε είναι άνθρωποι, ανεπτυγμένοι στην πραγματικότητα σε μήκος περίπου ενός χιλιομέτρου, να εμφανίζονται συγκεντρωμένοι σε λίγα τετραγωνικά.
Αυτό το φαινόμενο εξηγεί ο δρ. Αρχιτέκτονας-Πολεοδόμος Δημήτρης Ιωάννου σε ανάρτησή του, με τη χρήση Playmobil αντί ανθρώπων:
Σε σχέση με τα χθεσινά στιγμιότυπα του Open από την Νέα Παραλία της Θεσσαλονίκης, έχω την εντύπωση ότι μπορεί απλά να είναι το αποτέλεσμα της χρήσης ισχυρού τηλεφακού και να μην είναι κάποιο κακοφτιαγμένο green wall όπως πολλοί υποψιάζονται (οι ποδηλάτες εξηγούνται γιατί, όπως βλέπω στο maps, στο ύψος του Makedonia Palace υπάρχει πλάτωμα προς τη θάλασσα). Ακόμα όμως κι αν ο “συνωστισμός” ήταν αποτέλεσμα χρήσης τηλεφακού, το ρεπορτάζ και η χρήση του είναι εξίσου ανήθικα και, αν δεν μπορεί να χαρακτηριστεί fake news, σίγουρα πέφτει στην κατηγορία post-truth, δηλ. στη χρήση μιας αλλοιωμένης εικόνας της πραγματικότητας με στόχο την επίδραση στο θυμικό και τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Πείραμα: και στις τρεις φωτογραφίες, τα playmobil είναι στις ίδιες ακριβώς θέσεις. Η πρώτη είναι τραβηγμένη με δεκαπλάσιο ζουμ από τη δεύτερη, και η τρίτη (από ψηλά) δείχνει τις σχετικές αποστάσεις των “περιπατητών” μεταξύ τους. Αν είχα πιο ισχυρό τηλεφακό (και είχα πειράξει και το βάθος πεδίου, που μόλις είδα), ο συνωστισμός στην πρώτη φωτό θα φαινόταν ακόμα πιο ασφυκτικός.
Αυτό βέβαια δημιουργεί τα διάφορα παράδοξα που έκαναν πολύ κόσμο να μιλήσει για «εφέ» και ψηφιακά πειραγμένο βίντεο. Όμως για τους λόγους που αναλύσαμε πιο πάνω μπορεί κανείς να καταλάβει πως ο κόσμος στο βίντεο δεν κάνει moon walk ούτε επιτόπια βήματα. Όσο για τους ποδηλάτες που πέφτουν στη θάλασσα, δυστυχώς δεν έχουμε να κάνουμε με κάποιο τόσο αστεία κακό οπτικό εφέ, αλλά πάλι με την οπτική παραμόρφωση και τα πολλαπλά επίπεδα. Άλλωστε με αυτή τη λογική και η ίδια η κάμερα θα έπρεπε να στέκεται στο νερό. Οι ποδηλάτες δεν πέφτουν στη θάλασσα αλλά συνεχίζουν δεξιά πάνω στην προβλήτα. Χαρακτηριστικοί είναι οι δύο κίτρινοι κάβοι στα αριστερά, για τους οποίους μας πληροφορεί το Google Maps πως έχουν απόσταση περίπου 18 μέτρων μεταξύ τους και βρίσκονται σχεδόν 90 μέτρα μακριά από την κάμερα!
Με κόκκινο, το πλάνο των ειδήσεων, με μπλε το ίδιο σχεδόν σημείο με τον ευρυγώνιο φακό του Google Maps. Στα δεξιά διακρίνεται η προβλήτα όπου βρισκόταν η κάμερα. Κάτω, σύγκριση των δύο εικόνων με το οπτικό τους πεδίο.
Τελικά, μπορεί το βίντεο αυτό να μην έχει τα οπτικά εφέ που θα ζήλευε κάθε σχολική ταινία δεύτερης διαλογής, παρόλα αυτά είναι σαφές πως η χρήση τηλεφακού, η τοποθέτηση της κάμερας στο συγκεκριμένο ακριβώς σημείο και ύψος, κάθε άλλο παρά τυχαία είναι. Αν συγκρίνουμε για παράδειγμα πλάνα από πολιτικές συγκεντρώσεις θα δούμε πως αν μη τι άλλο, χρησιμοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά κανονικοί προς ευρυγώνιοι φακοί για να αναδείξουν τα πλήθη του κόσμου. Πολύ απλά γιατί αυτά τα πλήθη υπάρχουν.
Φυσικά, η πανδημία και τα έκτακτα μέτρα που αυτή έφερε, δεν αποτελούν την πρώτη φορά που διατυπώνεται ο κίνδυνος του εκτροχιασμού που προκύπτει μέσα από την ατομική ευθύνη. Δεν είναι καν η πρώτη φορά που γίνεται μέσα σε αυτό το καθεστώς του εγκλεισμού, καθώς πριν λίγες ημέρες υπήρξαν αντίστοιχες περιγραφές για μαζική έξοδο στην επαρχία, οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ. Μάλιστα, φαίνεται να λειτούργησαν ως το όχημα για την επιβολή της απαγόρευσης κυκλοφορίας, χωρίς φυσικά να εξετάζουμε ή να αμφισβητούμε την αναγκαιότητα του μέτρου. Η απαγόρευση κυκλοφορίας στην παραλία της Θεσσαλονίκης, η οποία φαίνεται να στηρίζεται σε ίδιας ποιότητας στοιχεία φαίνεται να κινείται στην ίδια κατεύθυνση.
Κοιτάζοντας πίσω, βλέπουμε δέκα ολόκληρα χρόνια μέσα στα οποία γίναμε κοινωνοί του πώς η ατομική ευθύνη οδήγησε στην κατάρρευση κράτους και οικονομίας. Προς Θεού, καμία σύγκριση και καμία αναγωγή δεν μπορεί να καταστεί γόνιμη μεταξύ της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας, όμως με έναν τρόπο μπορούμε να δούμε την ευκολία και την προθυμία με την οποία περιστατικά όπως αυτό της Θεσσαλονίκης, που στην τελική παύουν να εξετάζονται στο επίπεδο του αν συνέβησαν ή όχι και με ποιον τρόπο, εργαλειοποιούνται για να κοσμήσουν το «προστατευτικό» χέρι μιας Δεξιάς κυβέρνησης, παλαιάς αισθητικής αλλά νέων τεχνικών μέσων, που είτε με το λόγο της είτε με τη ράβδο της -προσπερνώντας τις δικές της ανεπάρκειες- είναι έτοιμη να αναπαυθεί είτε στο θρόνο της επιτυχούς έκβασης είτε στο θρόνο επιτυχούς απόδοσης ευθυνών.
*Ευχαριστούμε θερμά τον Δημήτρη Τσαλκάνη, φωτογράφο και ειδικό στα οπτικά εφέ, για τη βοήθεια και τις συμβουλές του στο τεχνικό σκέλος του κειμένου.
Social Links: