Η μαγική τεχνική δεσίματος που συμβατικά ονομάζεται «voodoo κούκλα» αποτελεί ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα -έως και pop- είδη συμπαθητικής μαγείας. Δηλαδή, το αντικείμενο, στο οποίο ασκούνται τα μάγια, αποτελεί σύμβολο/αντικαταστάτη του αποδέκτη των τελετουργιών. Κρατώντας το σύμβολο, ο μάγος έχει στα χέρια του τον ίδιο τον αποδέκτη, ο οποίος «συμπάσχει» με το ομοίωμα, μέσω της μετάδοσης της πρόθεσης του μάγου. Το όνομα voodoo έχει δοθεί λανθασμένα στην τεχνική, καθώς οι κούκλες δεσίματος δεν προέρχονται από την αφρο-αϊτινή θρησκεία Vodou ή Voodoo, αλλά από την αρχαία Μέση Ανατολή. Αντιθέτως, στην αϊτινή θρησκεία Vodou οι πιστοί χρησιμοποιούν ανθρώπινα ομοιώματα για θεραπευτικούς σκοπούς και την επικοινωνία με τα πνεύματα των τεθνεώτων αγαπημένων.
O Ch. Faraone, ένας από τους βασικότερους μελετητές της αρχαίας μαγείας στην Ελλάδα και τους ανατολικούς πολιτισμούς, μιλά στην έρευνά του για την χρήση κέρινων ομοιωμάτων του θεού Άποφις σε αρχαία αιγυπτιακά τελετουργικά, ήδη από την περίοδο του Μέσου Βασιλείου (2065-1785 π.Χ.). Αντίστοιχα τελετουργικά περιγράφονται στα ασσυριακά κείμενα Maqlû, που συντάχθηκαν την 1η χιλιετία π.Χ.
Η χρήση μεταλλικών (σιδερένιων, χάλκινων, μολύβδινων) ή και πήλινων καταπασσαλεύσεων, ο ελληνικός όρος για τα ομοιώματα αυτά, μαρτυρείται στην αρχαία Ελλάδα ήδη από την αρχαϊκή περίοδο (700-480 π.Χ.). Χρησιμοποιούνταν σε ιδιωτικές τελετές, με σκοπό το «δέσιμο» του εχθρού. Πολλά ομοιώματα έχουν βρεθεί σε ανασκαφές, κυρίως μέσα σε ταφές, για την άμεση «επικοινωνία» της κατάρας σε αυτούς που θα την εκτελούσαν, πνεύματα των άωρων νεκρών και των θεών του Κάτω Κόσμου. Αρκετά παραδείγματα ήταν δεμένα οπισθάγκωνα, σε στάση καθυπόταξης, ενώ άλλα έχουν συστραμμένα τα μέλη τους.
Μολύβδινες ανθρώπινες μορφές δεμένες οπισθάγκωνα μέσα σε μολύβδινα φέρετρα. Κάθε μορφή φέρει όνομα χαραγμένο πάνω της, και κάθε φέρετρο έχει χαραγμένες δικαστικές κατάρες, ώστε οι «δεμένοι» αντίπαλοι να χάσουν τη δίκη. Βρέθηκαν μέσα σε τάφους στον αρχαίο Κεραμεικό της Αθήνας. (Από: Faraone 1991, πιν. 5)
Το πιο γνωστό παράδειγμα καταπασσάλευσης εντοπίστηκε στην Αίγυπτο και χρονολογείται στην ρωμαϊκή περίοδο, τον 4ο αιώνα μ.Χ. Πρόκειται για ένα πήλινο ομοίωμα γυμνής γονατιστής γυναίκας, με 13 χάλκινους πασσάλους περασμένους στα χέρια, πόδια, πρωκτό, αιδοίο, μάτια, στόμα, αυτιά, κορυφή της κεφαλής και το ηλιακό πλέγμα/καρδιά. Η «κούκλα» ήταν τυλιγμένη με ένα μολύβδινο φύλλο με ερωτική κατάρα γραμμένη πάνω του, που ονομάζεται κατάδεσμος ή defixio στα λατινικά, τουτέστιν ξόρκι δεσίματος, ενώ όλο το σύνολο τοποθετημένο μέσα σε ένα αγγείο.
Η παραπάνω περίπτωση χρήσης μαγείας από τα λαϊκά στρώματα της εποχής, για να κινητοποιήσουν θεϊκές δυνάμεις, ώστε να εκπληρώσουν τις «γήινες» και ταπεινές επιθυμίες τους, είναι εξαιρετικό παράδειγμα συνδυασμού ανθρώπινου ομοιώματος και κατάρας δεσίματος. Η ερωτική κατάρα δε είναι αρκετά μακροσκελής και γλαφυρή. Ουσιαστικά ο Σαραπαμμών δένει την Πτολεμαΐδα, ώστε να τον ερωτευτεί με το ζόρι. Ο άντρας καλεί μια μεγάλη ποικιλία θεών, ελληνικών, αιγυπτιακών ή και μίξη τους, όπως και δαίμονες και άωρους νεκρούς, ώστε να δέσουν μαγικά την κοπέλα ώστε να μην τρώει, να μην πίνει και να μην κάνει σεξ με άλλον άντρα μέχρι να οδηγηθεί από τα πνεύματα σε αυτόν. Τα πνεύματα πρέπει να την σύρουν από τα μαλλιά και τα εντόσθια, και να την κρατούν καθυποταγμένη, ώστε εφ’ όρου ζωής να ανήκει στον Σαραπαμμών.
Η λέξη Vodun, ή Vodon, Vodoun, Vodou, Voudou, Voodoo κ.ο.κ. όπως αλλιώς συναντιέται, σημαίνει πνεύμα και πρόκειται για παραδοσιακή θρησκεία που ασκείται από τους λαούς Aja, Ewe και Fon των χωρών Μπενίν, Τόγκο, Γκάνα και Νιγηρία της Δυτικής Αφρικής. Η θρησκεία Vodun επίσης αποτελεί την κύρια πηγή προέλευσης θρησκειών με το ίδιο όνομα της αφρικάνικης διασποράς στην Αμερική, όπως είναι η Αϊτινή Vodou, η Voodoo της Λουιζιάνας (ή Voodoo της Νέας Ορλεάνης), η Vodú της Κούβας, η δομινικανή Vudú (ή Las 21 Divisiones) και η βραζιλιάνικη Vodum. Σύμφωνα με την Vodun κοσμολογία, τα πνεύματα vodun είναι η βάση της θρησκευτικής ζωής, τα οποία κατατάσσονται ιεραρχικά ανάλογα με τα στοιχεία της φύσης που ελέγχουν. Η ομοιότητα αυτής της ιεραρχίας με την αντίστοιχη των αγγελικών δυνάμεων του Ρωμαιοκαθολικισμού, που πιστεύεται στις αμερικάνικες χώρες που υποδέχτηκαν τους αφρικανούς πιστούς, παρήγαγε συγκριτικές θρησκείες, όπως είναι η αϊτινή Vodou. Η προγονολατρεία είναι, επίσης, σημαντικό κομμάτι της θρησκείας Vodun, η αρχιέρεια Queen Mother δε είναι η εξέχουσα μορφή κάθε οικογένειας σε θρησκευτικό, αλλά κοινωνικό επίπεδο. Επίσης, χαρακτηριστικά αντικείμενα της θρησκείας είναι τα φυλαχτά (fetishes), αντικείμενα τα οποία πωλούνται για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες και στα οποία θεωρείται ότι κατοικούν πνεύματα, τα οποία θα εκτελέσουν για τον αγοραστή διάφορες εργασίες. Τα φυλαχτά αυτά έχουν διάφορες μορφές όπως αγαλματίδια, κούκλες, αποξηραμένα ζωϊκά ή ανθρώπινα μέλη.
Αγαλματίδια και κούκλες (πάνω) και πάγκος προϊόντων (κάτω) από την Αγορά Φυλακτών Akodessawa στη Λομέ, πρωτεύουσα του Τόγκο, η οποία είναι από τις μεγαλύτερες αγορές voodoo αντικειμένων.
Η θρησκεία Vodun έχει παρεξηγηθεί (και χρησιμοποιηθεί) από την δυτική pop κουλτούρα σε τέτοιο σημείο, που έχει συνδεθεί με πρακτικές μαγείας καταστρεπτικής φύσης, ιδιαίτερα η αϊτινή voodoo, προσεγγίσεις που έχουν συσχετιστεί με τον ρατσισμό εναντίον των μαύρων και των αρνητικών απεικονίσεων των πρακτικών των αφρικάνικων και των αφροκαραϊβικών θρησκειών στις ΗΠΑ. Η σύνδεση αυτή συναντιέται πρώτη φορά στο βιβλίο του John Houston Craige του 1933, Black Bagdad: The Arabian Nights Adventures of a Marine Captain in Haiti, όπου περιγράφεται ένας φυλακισμένος από την Αϊτή, ο οποίος για να προκαλέσει αρρώστιες, μπήγει καρφίτσες σε ένα ανθρώπινο ομοίωμα. Οι «voodoo κούκλες» εμφανίζονται «στο πανί» στις ταινίες White Zombie του Victor Halperin (1932), Walked with a Zombie του Jacques Tourneu (1943), Lisztomania (1975), Ιντιάνα Τζόουνς και ο Ναός του Χαμένου Θησαυρού (1984), Voodoo Dolls (1991), όπως και σε διάφορα επεισόδια της πολυαγαπημένης αμερικάνικης σειράς Charmed, οι οποίες όμως ονομάζονται poppets.
Η ευφάνταστη χρήση ψωμένιου poppet, δηλαδή voodoo κούκλας, μόλις στο πρώτο επεισόδιο του πρώτου κύκλου της σειράς Charmed ονόματι “Something Wicca This Way Comes”.
Τον 21ο αιώνα οι voodoo κούκλες έχουν γίνει τόσο mainstream [και πιθανόν έχουν απονοηματοδοτηθεί], που στη Μεγάλη Βρετανία πωλούνται σε αυτόματους πωλητές, στο wikihow θα βρει κανείς άρθρο για το πώς κατασκευάζεται ένα τέτοιο ομοίωμα, ενώ voodoo μαγεία και κούκλες έχουν ενσωματωθεί και στην ταινία κινουμένων σχεδίων της Disney Η πριγκίπισσα και ο βάτραχος (2009).
Βέβαια, κατά την σύνδεση μαύρης μαγείας και vodun θρησκευτικών πεποιθήσεων, δεν αναφέρθηκε πουθενά ότι η χρήση ανθρώπινων ομοιωμάτων για βλαπτικούς και τιμωρητικούς σκοπούς παρατηρείται στην Ευρώπη ήδη από τον Μεσαίωνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα ανθρώπινο ομοίωμα που χρησιμοποιήθηκε στην Βρετανία από τους cunning folks, επαγγελματίες ή ημι-επαγγελματίες λαϊκούς μάγους, για να καταπολεμήσουν άλλους μάγους με μαγικά μέσα. Οποία παράλειψις της pop κουλτούρας λοιπόν!
Ανθρώπινο ομοίωμα με καρφίτσες μπηγμένες στον κορμό του. Φυλάσσεται στο Μουσείο Μαγείας και Μαγικών Πρακτικών στο Boscastle της Κορνουάλης.
Πηγές:
Alvarado D., The Magic of Marie Laveau. Embracing the Spiritual Legacy of the Voodoo Queen of New Orleans, Newburyport 2020.
Armitage Ν., “European and African Figural Ritual Magic: The Beginnings of the Voodoo Doll Myth”, Στο: C. Houlbrook και N. Armitage (επιμ.), The Materiality of Magic: An Artifactual Investigation into Ritual Practices and Popular Beliefs, Oxford 2015, 85–101.
Brown McCarthy K., Mama Lola: A Vodou Priestess in Brooklyn, Berkeley 1991.
Faraone Ch. A., “Binding and Burying the Forces of Evil: The Defensive Use of “Voodoo Dolls” in Ancient Greece”, Classical Antiquity 10.2, 1991, 165–202.
Frankfurter D. et al (επιμ.), Guide to the Study of Ancient Magic, Religions in the Graeco-Roman World 189, Leiden – Boston 2019.
Michel C., “Women’s Moral and Spiritual Leadership in Haitian Vodou: The Voice of Mama Lola and Karen McCarthy Brown”, Journal of Feminist Studies in Religion 17 (2), 2001, 61–87.
Αβιαγανού Α., Η μαγεία στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 2008.
Βακαλούδη Α., Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάντιο, Αθήνα 2001.
https://archaicwonder.tumblr.com/post/65557894676/heres-a-picture-of-one-of-the-most-elaborate
http://symboldictionary.net/?p=457
https://www.learnreligions.com/are-voodoo-dolls-real-95807
Social Links: