Η έννοια του «εχθρού» είναι τόσο παλιά όσο και η αυγή των πρώτων πολιτισμών. Ο άνθρωπος σε όλη του την εξελικτική πορεία επεξεργαζόταν τον κόσμο σε δίπολα, ώστε να μπορέσει να τον κατανοήσει και να τον αντιμετωπίσει.
Αυτός ο αντιληπτικός δυισμός μετασχηματίστηκε σε μία συμμετρία «ηθικής σκέψης», που έχει αποτελέσει τη βάση για κάθε κοινωνική, θρησκευτική και πολιτική οργάνωση, ανεξάρτητα τον τόπο, τον χρόνο και την επικοινωνία με άλλους πολιτισμούς.
Μέσα στο πλαίσιο κοινωνικής συγκρότησης δημιουργούνται οι δύο ομάδες, η πρώτη που είναι οι οικείοι και αντιπροσωπεύει την ομάδα ως «εμείς» και οι ξένοι «άλλοι». Πάνω σε αυτή την τυποποίηση μπορούν να γίνουν αντικαταστάσεις στο περιεχόμενο του «εμείς» και των «άλλων» που σχετίζονται με την χρονικότητα.
Μελετώντας τη μυθολογία των διάφορων πολιτισμών θα δούμε πως οι «άλλοι» έχουν κοινά χαρακτηριστικά, όμως όχι ίδιες ιδιότητες, φόρμες, αισθητική και φύση. Οι «άλλοι» είναι όλοι όσοι είναι εκτός της ομάδας, είναι άγνωστοι, δεν έχουν κοινούς σκοπούς με εμάς και μας δημιουργούν άγχος, αλλά δεν αντανακλώνται πάντα ως ανθρώπινες υπάρξεις.
Πριν τη θρησκεία ως σύστημα σκέψης, υπήρχε η μαγεία. Σε αυτό το μαγικό στάδιο σκέψης, οι «άλλοι» δεν ήταν μονάχα οι φυλές των ανθρώπων, αλλά τα πνεύματα και οι ακατανόητες δυνάμεις της φύσης που λάμβαναν εξωπραγματικές ιδιότητες. Η τεχνολογία εκείνης της εποχής δεν είχε την επάρκεια να εξηγήσει τα φαινόμενα της φυσικής και έτσι η δύναμη της αφήγησης ερμήνευσε τη φύση ως «άλλον».
Την ίδια μηχανική ακολούθησε και η θρησκεία, συγκρατώντας μία διαφορετική ταυτότητα και εμπλουτίζοντας τις αφηγήσεις, δημιουργώντας ένα ολοκληρωμένο σώμα πληροφοριών για την δημιουργία του κόσμου, την ταυτότητα και προέλευση των θεών και των ανθρώπων, αλλά και τον τρόπο της επίγειας ζωής. Η γοητεία της θρησκείας είναι όμως πως οτιδήποτε δεν ερμηνεύεται, παραμένει ως άγνωστη βουλή του εκάστοτε «Κυρίου» ή «Κυρίας» και έτσι ο ιερατείο παραμένει πάντα επίκαιρο και ορθό. Μία δεύτερη μοναδικότητα της θρησκείας είναι η κατασκευή του «αιρετικού» και του «άπιστου». Δεν είναι το βέβηλο που οδηγεί στο αιρετικό, αλλά η όλη πολιτική λειτουργία της θρησκείας και τα συγκρουόμενα συμφέροντα, όχι μόνο στην άσκηση εξουσίας, αλλά σε οτιδήποτε τείνει να ταρακουνήσει τους εννοιολογικούς πυλώνες της. Έτσι μέσα στη φάση της θρησκευτικής σκέψης ο «άλλος» είναι ο διανοούμενους που γίνεται «αιρετικός εχθρούς», ο «καταραμένος», ο «άπιστος», ο «αλλόθρησκος» και μία σειρά από ευφάνταστα εννοιολογήματα.
Τα παραπάνω είναι οικίες λέξεις ακόμα και σήμερα στην εποχή της επιστημονικής σκέψης, όπου ο άνθρωπος έχει αποχωριστεί το θεϊκό και το μαγικό και έχει αφεθεί στην δύναμη του. Όσο και να θέλουμε να λέμε πως η νεωτερικότητα μας διαχωρίζει από το παρελθόν, στην πραγματικότητα είναι μία άλλη ιστορική φάση που δεν έχει προσφέρει όμως ακόμα στον άνθρωπο την συναισθηματική του χειραφέτηση ώστε να μην χρειάζεται την κατασκευή του «εχθρικού άλλου».
Αντιθέτως σήμερα πολλές περισσότερες ευκαιρίες για να δημιουργήσουμε «εχθρούς». Οι γυναίκες που θέλουν ίσα δικαιώματα, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, οι άνθρωποι με διαφορετικές διατροφικές συνήθεις, οι fans ενός άλλου brand και οτιδήποτε άλλο μπορούμε να φανταστούμε μπορεί να φορμαριστεί ως «εχθρός».
Θα ήταν ουτοπικό και ανεδαφικό να μιλάμε για κοινωνικούς σχηματισμούς χωρίς «εχθρούς» από τη στιγμή που παραμένουμε άνθρωποι και έχουμε συναισθήματα, φοβίες και ανασφάλειες.
Η συζήτηση για τους «εχθρούς» δεν θα πρέπει να γίνεται με στόχο να βρούμε ποιος δεν μας βολεύει και να τον εξοβελίσουμε με πύρινες σταυροφορίες στα social media και εθνοκίτς λαϊκιστικές πρακτικές, αλλά τον λόγο που θεωρούμε κάποιον «εχθρό» μας. Η επιχειρηματολογία για την φύση του «εχθρού» σίγουρα δεν θα επιτρέψει να δεχτούμε θέσεις όπως τα αναπαραγωγικά όργανα, το χρώμα, την πίστη, την καταγωγή, το κεφάλαιο ή την εκπαίδευση κάποιου, αλλά αντιθέτως τις ιδέες που πρεσβεύει και τις ενέργειες του για τον κόσμο του μέλλοντος.
Ο «εχθρός» σήμερα δεν είναι αυτός που θέλει να εισβάλει στη χώρα σου, να σου αλλάξει τρόπο αντίληψης ή να σου κλέψει τη δουλειά, αλλά αυτός που στοχεύει στο να σου περιορίσει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα σου σε τέτοιο βαθμό που να ταυτίζεσαι με ένα δυστοπικό αφήγημα και να πιστεύεις πως όλα είναι καλά και better days are coming.
Social Links: