Γράφω αυτό το κείμενο μία εβδομάδα περίπου πριν από την πρεμιέρα του Thor: The Dark World, το οποίο και στοιχηματίζω πως θα γίνει ανάρπαστο, όπως ακριβώς και οι προηγούμενες superhero movies που κυκλοφόρησαν την τελευταία πενταετία. Τι συνέβη όμως στην πενταετία αυτή; Προς τι η έκρηξη δημοτικότητας αυτού του κινηματογραφικού είδους; Έχουμε μπροστά μας μια πολιτισμική κοσμογονία; Βρίσκεται όλος ο πλανήτης υπό την επήρεια κάποιας σκοτεινής δύναμης που τον αναγκάζει να περνάει την ώρα του βλέποντας ημίθεους με σφυριά, δισεκατομμυριούχους- κονσέρβα και άλλους δισεκατομμυριούχους με ασυνήθιστα βαριά φωνή και μυτερά αφτιά να σώζουν τον κόσμο; Ή μήπως συμβαίνει κάτι άλλο;
Αν κάνει κανείς μια γρήγορη αναζήτηση στο Ιντερνέ, θα ανακαλύψει πολλά κείμενα που αναφέρονται στο φαινόμενο αυτό, προσπαθώντας να το εξηγήσουν και να κερδίσουν περισσότερα views βάζοντας στον τίτλο τους τον όρο «superhero movie». Όπως ακριβώς και αυτό το κείμενο. Η πλειονότητα των κειμένων αυτών –είτε πρόκειται για λίστες που απαριθμούν βιαστικά αιτίες του κινηματογραφικού μπαμ, είτε για κείμενα με κάποια πραγματική ερμηνευτική διάθεση –θεωρούν πως η εγγενώς ενθαρρυντική φύση του υπερήρωα, το θετικό παράδειγμα που αυτός–σπανίως αυτή, πράγμα για το οποίο η πολυσυζητημένη πόζα της Scarlett Johansson στην αφίσα των Avengers μπορεί να σας πείσει– προβάλλει, καθώς και η νέα ψηφιακή τεχνολογία, που καθιστά πράγματα αδύνατα από τεχνικής απόψεως μέχρι σχετικά πρόσφατα εύκολα πραγματοποιήσιμα, ευθύνονται για την πλημμυρίδα. Αυτές οι παράμετροι προφανώς ισχύουν, αλλά σίγουρα δεν είναι αρκετές για να εξηγήσουν το ζήτημα.
Οι ταινίες αυτές δεν είναι καινούργιο φαινόμενο · ήδη από το 1951, οπότε εμφανίστηκε το Superman and the Mole–Men, η ιδέα της εμφάνισης των υπερηρώων στην μεγάλη οθόνη αποτελούσε μια εναλλακτική οδό εμπορικής εκμετάλλευσης της εκπληκτικής αυτής πηγής πλούτου για την ψυχαγωγική βιομηχανία. Με μια απλή ματιά, μπορεί κανείς να διαπιστώσει την πορεία των ταινιών αυτών, καθώς και την αύξηση του αριθμού τους με την πάροδο των ετών. Η δεκαετία του 2000 είδε μια απίστευτη έκρηξη του είδους αυτού, ιδίως με την αναπάντεχη επιτυχία της τριλογίας του Spider–Man, αλλά το πραγματικό παλιρροϊκό κύμα σημειώθηκε μετά το 2008, οπότε τα δύο πραγματικά κομβικά σημεία είναι το Iron Man και η δεύτερη ταινία της τριλογίας του Christopher Nolan για τον Batman, The Dark Knight.
Οι δύο αυτές ταινίες παρουσιάζουν η καθεμία το ενδιαφέρον της για διαφορετικούς λόγους. Το The Dark Knight ήταν η κορύφωση της δημιουργίας της σύγχρονης μυθολογίας του ήρωα αυτού σε μαζικό επίπεδο · το (εξαιρετικό, και κορυφαίο της τριλογίας κατ’ εμέ) Batman Beginsαπέφερε μέτρια έσοδα, περίπου τα διπλάσια από τον προϋπολογισμό του, ενώ ούτε η κατάληξη της τριλογίας The Dark Knight Rises κατάφερε να φτάσει τα έσοδα της δεύτερης ταινίας. Η ερμηνεία του Heath Ledger ως Joker μαγνήτισε –σε συνδυασμό με τον θάνατό του, που προσέθεσε πόντους στην μυθολογία– το κοινό μετατρέποντάς τον στον απόλυτο Joker, και δημιουργώντας ένα από τα πιο ισχυρά σύμβολα της ποπ κουλτούρας αυτήν την στιγμή. Η γνωστή ατυχής κατάληξη της προηγούμενης σειράς ταινών της δεκαετίας του 1990 –που παρέσυρε μαζί της και τα αριστουργήματα του Tim Burton– διαγράφηκε μονομιάς, και ο Batman σκαρφάλωσε σε δυσθεώρητα ύψη δημοτικότητας, έχοντας, την στιγμή που γράφεται το κείμενο, 11μιση εκατομμύρια likes στο FB, σχεδόν τα διπλάσια από τον Superman.
Η περίπτωση του Iron Man είναι διαφορετική: ήρωας σχεδόν άγνωστος στο ευρύ κοινό πριν από το 2008, απέκτησε ξαφνικά φανατικούς φίλους κυρίως λόγω της εκπληκτικής ερμηνείας του Robert Downey Jr. Η μορφή του ηθοποιού έγινε και εδώ αυτομάτως η απόλυτη ενσάρκωση του ήρωα, ενώ στην τελευταία ταινία της τριλογίας οι εισπράξεις εκτινάχθηκαν, έχοντας δημιουργήσει ένα προοδευτικό κύμα λατρείας στην 5ετία που προηγήθηκε, με ενδιάμεσο κομβικό σταθμό, φυσικά, το Avengers. Ο Downey Jr. μεταμορφώθηκε εν μία νυκτί από έναν συμπαθή –και υποτιμημένο– ηθοποιό στο απόλυτο είδωλο και σύμβολο της cool συμπεριφοράς.
Ας μιλήσουμε όμως και για το πραγματικό σημείο που κάνει την διαφορά: τους οπαδούς. Πρώτα όμως, μια σημαντική διάκριση: δεν αναφέρομαι στους σκληροπυρηνικούς, αφοσιωμένους οπαδούς των comics και των συναφών πραγμάτων, ούτε σε αυτούς που έχουν σκεπάσει κάθε πιθανό σημείο του δωματίου τους με αφίσες του Swamp Thing και του Doctor Manhattan. Αυτό που με ενδιαφέρει εν προκειμένω, και αυτό που θεωρώ πως κάνει την διαφορά, είναι ένα φάσμα ανθρώπων που εκτείνεται από τους παντελώς άσχετους με όλα αυτά, έως αυτούς που ασχολούνται αρκετά ώστε να έχουν μια επαφή με το αντικείμενο και να ξέρουν περί τίνος πρόκειται, χωρίς όμως και να μπορούν να χαρακτηριστούν ειδήμονες. Επιστρέφουμε στο αρχικό ερώτημα, το γιατί οι ταινίες αυτές και εν γένει η κουλτούρα των υπερηρώων έγινε τόσο, μα τόσο δημοφιλής.
Αυτό που λείπει από σχεδόν όλες τις εξηγήσεις του φαινομένου είναι το ζήτημα της κοινωνικής βάσης. Γιατί οι ταινίες αυτές κάνουν πάταγο τώρα; Και, ακόμα περισσότερο, γιατί οι εταιρίες τις παράγουν τώρα μαζικά; Νομίζω πως μια βασική παράμετρος είναι αυτή της χρονικότητας. Αν και η μαζική παραγωγή των ταινιών αυτών εντοπίζεται ήδη από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, δεν έγιναν πραγματικά μαζικό πολιτισμικό φαινόμενο παρά τα τελευταία 5 χρόνια περίπου. Το κλειδί εδώ είναι το ποιοι τις βλέπουν και το πώς αναπαράγουν την κίνησή τους. Οι κύριοι καταναλωτές του προϊόντος είναι, προφανώς, οι νέοι στην κατηγορία των 18-24, κυρίως αγόρια (δυστυχώς). Το στρώμα αυτό έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά που μας ενδιαφέρουν: πρώτον, έχουν, κατά πλειοψηφία, κάποιου είδους σχέση με το αντικείμενο και δεύτερον έχουν τα μέσα για να το διαδώσουν και να το επεξεργαστούν.
Εξηγούμαι: στις αρχές και στα μέσα της δεκαετίας του 1990, παρατηρήθηκε μια άνοδος στον χώρο αυτόν, αφενός με την έκρηξη στην έκδοση comics –τα οποία είχαν ήδη υποστεί μια ολική ανανέωση από τα μέσα της δεκαετίας του 1980– και αφετέρου –και πιο σημαντικό– με την προβολή στην τηλεόραση animated σειρών με πρωταγωνιστές υπερήρωες. Μιλώντας εξ ιδίας εμπειρίας κυρίως για την Ελλάδα –το ίδιο λίγο-πολύ ισχύει και για το εξωτερικό, αν ελέγξει κανείς το τεράστιο status αποδοχής που απολαμβάνουν και τα βραβεία που έλαβαν– μπορώ να απαριθμήσω τουλάχιστον δύο σειρές που έκαναν τεράστια επιτυχία και σημάδεψαν τις παιδικές προσλαμβάνουσες ημών των ανάμεσα στα 20 και τα 25: Batman, the animated series και Spider–Man. Αμφότερες εξαιρετικές από κάθε άποψη, με την πρώτη ιδίως να αποτελεί αριστούργημα που βλέπεται άνετα ακόμη και σήμερα, αυτές οι σειρές –και άλλες με λιγότερο hype, όπως το Iron Man– σφυρηλάτησαν μια βασική αντίληψη για το ζήτημα, έστω και στους πολύ βασικούς του πυλώνες, οδηγώντας άλλους να ασχοληθούν περαιτέρω με το θέμα, άλλους απλώς να απολαμβάνουν τις περίπου 100 προβολές κάθε χρόνο των ταινιών Batman του Burton στο Σταρ την Κυριακή το μεσημέρι, και άλλους απλώς να έχουν μια αόριστη αντίληψη, που νομίζω ότι έπαιξε τον ρόλο της με το Big Bang του 2008, από την άποψη της θολής παλιάς γνωριμίας.
Παράλληλα, η έκρηξη στην χρήση του Ιντερνέ, η δημιουργία μεγάλων διαδικτυακών κοινοτήτων και κυρίως σελίδων όπου δημοσιεύονται memes, αποτελεί τον προνομιακό χώρο για την διάχυση της κουλτούρας αυτής: η ηλικιακή αυτή κατηγορία, θέλοντας και μη, αντικρίζει παντού posts για τις αρετές του Downey Jr, για μικρά μυστικά από τα γυρίσματα του Iron Man 3, για πλάνα από τους Avengers πριν την ψηφιακή επεξεργασία, και ουκ έστιν τέλος. Οι κοινότητες αυτές αποτελούν την καλύτερη μέθοδο προώθησης της κουλτούρας των υπερηρώων, και όσο όλο και περισσότεροι συρρέουν στις πρώτες, τόσο το φαινόμενο θα διογκώνεται, με το σπάσιμο της φούσκας να απέχει πολύ ακόμη.
Με όλα αυτά δεν υπονοώ πως υπάρχει κάποιο μυστικό σχέδιο της Marvel, ούτε ότι η Warner Bros περίμενε πότε θα φτάσει η γενιά μας στην επιθυμητή ηλικία για να απελευθερώσει την σατανική της συσκευή · πρόκειται για ένα μεγάλο φαινόμενο της ποπ κουλτούρας, που στηρίζεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγωγών και του κοινού. Όπως και στα περισσότερα φαινόμενα τέτοιου τύπου, το κοινό δεν λαμβάνει παθητικά το προϊόν, αλλά το συνδιαμορφώνει διαλαλώντας τις προτιμήσεις του, επιδοκιμάζοντας και αποδοκιμάζοντας. Μάλιστα, με την ύπαρξη του Ιντερνέ και κυρίως των social media, αυτή η αλληλεπίδραση περνά σε νέο επίπεδο. Αν περιηγηθεί κανείς στις διάφορες ιστοσελίδες, θα δει την συνύπαρξη αφοσιωμένων οπαδών των υπερηρώων και ανθρώπων που ήρθαν σε επαφή με τον χώρο μέσω των ταινιών.
Προφανώς, δε, συχνά οι πρώτοι εκφράζουν την δυσαρέσκειά τους για την είσοδο των «παρείσακτων», τορπιλλίζουν εκδηλώσεις λατρείας με μια σκοτεινή αναφορά στο τάδε τεύχος του δείνα comic και επιτίθενται κατά της μαζικοποίησης αυτής. Γενικά, η ευρεία διάδοση στοιχείων κάποιας υποκουλτούρας (όχι με την αξιακή έννοια προφανώς) και η καθιέρωσή τους στο mainstream στερέωμα, θεωρείται πως αφαιρεί κάτι από την αυθεντική «ουσία» των λίγων εκλεκτών που την κατέχουν. Σίγουρα δεν είναι ψέμα πως το παιχνίδι αυτό δημιουργεί πολλές απλουστεύσεις και διαστρεβλώσεις στο αρχικό υλικό, αλλά παράλληλα το μέσο αποκτά μια δεύτερη ζωή: νέες, απολαυστικές, ταινίες προγραμματίζονται συνεχώς, video games όπως η αριστουργηματική τριλογία του Batman: Arkham κυκλοφορούν, περισσότερος κόσμος έρχεται σε επαφή με την πηγή όλου του πράγματος, τα comics. Όπως σε όλες τις περιπτώσεις του εκδημοκρατισμού της πληροφορίας, έτσι και εδώ τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα από «μαντράχαλους που φοράνε μπέρτες» ή από «κάγκουρες που μέχρι χτες δεν ήξεραν καν τον Captain America».
Και όλα αυτά, ενώ ο επόμενος Batman είναι ο Ben Affleck.
Social Links: