Νοσταλγία και Vaporwave: Το μέλλον είναι εδώ και θα είναι πάντα αλλόκοτο

Survivors of the 20th century, we are all nostalgic for a time when we were not nostalgic.

Svetlana Boym, The Future of Nostalgia

 

Remember: Today’s underground scene is tomorrow’s shopping mall

Thou, Baton Rouge, Louisiana, Hipster Shirt

 

 

Πόσο ακόμη θα αυξηθεί η στάθμη της νοσταλγίας παγκοσμίως; Η επανακυκλοφορία του ΝΟΚΙΑ 3310 είναι ίσως η κορυφή του παγόβουνου, αλλά μαρτυρίες παροντισμού ήταν ήδη ορατές πολλά χρόνια πριν τα member berries. Ο λόγος περί τέλους της ιστορίας μπορεί να είναι κάτι που απορρίφθηκε στη στενή του σημασία, το φάντασμά του όμως φαίνεται να διαπερνά τη ραχοκοκαλιά του ίντερνετ και των ταυτοτήτων που δημιουργούσε, όσο εκδημοκρατιζόταν στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας. Η κρίση το υποδέχθηκε με νέους όρους, αφήνοντάς το να ξεσπάσει ορμητικότερο, όσο τα οράματα μιας γενιάς βάδιζαν προς τη διάψευση. Απέμενε η εμπορευματοποίηση της νοσταλγίας, πάγιο χαρακτηριστικό της αγοράς· το απόσπασμα από το Mad Men, ήδη στα 2007, μπορεί να συνοψίσει οποιεσδήποτε φλυαρίες:

 

 

Αυτό που μοιάζει μοναδικό ιστορικά στη συγκυρία μας δεν είναι μόνο ο βαθμός και η ποιότητα αυτής της εμπορευματοποίησης, αλλά κι η παράλληλη συγκυριαρχία νοστολαγνείας και αυτοειρωνείας της –κι αυτός ο εκρηκτικός συνδυασμός δεν μπορεί παρά να δημιουργεί δυστοπίες. Και για όλα αυτά δεν μου έρχεται στο μυαλό κάτι πιο ενδεικτικό από το vaporwave.

Στο YouTube υπάρχει ένα εκτενές βίντεο για την ιστορία του, που ήδη 4 χρόνια μετά την εμφάνισή του φαίνεται να βρίσκεται αντιμέτωπο με την αμφισβήτηση της δυναμικής του. Τον Αύγουστο που μας πέρασε δημοσιεύτηκε στο Esquire ένα άρθρο με τίτλο «How Vaporwave Was Created Then Destroyed by the Internet». Ακολούθησε στην online έκδοση του The Odyssey ένα άλλο, με τίτλο «Vaporwave: Where Nostalgia and Postmodernism Collide». Στα ελληνικά, πέρσι τον Φεβρουάριο, το Avopolis κατέληγε στο vaporwave «αναζητώντας τη συναισθηματική σύνδεση στην εποχή του κυβερνοχώρου». Σε threads στο reddit, συζητούν για τις πολιτικές διαστάσεις του vaporwave κι αναρωτιούνται τι είναι αυτό που σπρώχνει τόσο ετερόκλητο κόσμο σε αυτό· άλλοι έχουν έτοιμη την απάντηση από πριν: «Vaporwave is the only music that fits the feeling futuristic Asian mega cities give me». Υποθέτω ότι μετράμε ήδη αντίστροφα μέχρι τα πρώτα “Feel old yet?” memes που θα σου πετάνε στη μούρη πόσα χρόνια έχουν περάσει απ’ όταν πρωτοβγήκε το vaporwave.

 

Τι είναι όμως το vaporwave;

 

 

Το vaporwave κι η ιστορία του

Το vaporwave, ως μουσικό ρεύμα, ξεπηδά το 2010 στο bandcamp από σκοτεινές γωνιές του ίντερνετ, συνταιριάζοντας σε επίπεδο αισθητικής glitch art με γραφικά Windows ’95 και ιαπωνική γραφή –αυτό που σήμερα συνοψίζεται ως ａｅｓｔｈｅｔｉｃｓ– και σε μουσικό επίπεδο hypnagogic pop, lo-fi, απαλή τζαζ και muzak, (μουσική που ακούγεται σε ασανσέρ, σουπερμάρκετ και λοιπούς χώρους στο background), συνοδεύοντάς τα με γνώριμους ήχους στην κουλτούρα των συνδρομητών του PC Master και μη, όπως λ.χ. τον ήχο από το άνοιγμα του MSN. Τα πρώτα μουσικά άλμπουμ που εγγράφονται στο είδος είναι το Chuck Person’s Eccojams Vol.1 (2010) του Daniel Lopatin –το οποίο κυκλοφορεί με το ψευδώνυμο Oneohtrix Point Never– και το Far Side Virtual (2011) του James Ferraro. Ο ίδιος ο Ferraro ανέλυε το concept του album ως εξής:

Αν θέλεις να καταλάβεις το «Far Side Virtual», πρώτα άκου Debussy κι έπειτα πήγαινε σε ένα μαγαζί για frozen yogurt. Μετά πήγαινε και χάζεψε λίγο σε ένα κατάστημα της Apple. Μετά πήγαινε σε κάποιο Starbucks και πάρε μια κάρτα για δώρα. Έχουν εκεί κι ένα βιβλίο για την ιστορία των Starbucks: αγόρασέ το και πήγαινε σπίτι. Αν τα κάνεις όλα αυτά, θα καταλάβεις τι είναι το «Far Side Virtual» –γιατί ο κόσμος ζει κατά κάποιο τρόπο ήδη μέσα του.

Αν θέλαμε να ορίσουμε μια τομή για το είδος, αυτή είναι κατά γενική ομολογία το πολυσυζητημένο Floral Shoppe, που συνοψίζει τα βασικά αισθητικά χαρακτηριστικά του vaporwave: ιαπωνικά γράμματα σε ροζ κουφετί και τιρκουάζ χρώματα πλαισιώνουν ελληνορωμαϊκές προτομές που κρύβουν αναπαραστάσεις δυστοπικών μεγαλουπόλεων σε ψηφιακά περιβάλλοντα των ‘90s.

 

Το Floral Shoppe βγαίνει από τη Macintosh Plus –ψευδώνυμο της Ramona Andra Xavier, συνθέτριας ηλεκτρονικής μουσικής, η οποία γενικά κυκλοφορεί με το όνομα Vektroid. Η τακτική χρήσης πληθώρας ψευδωνύμων, συχνή στο vaporwave, δίνει τη δυνατότητα στους καλλιτέχνες του να απεκδύονται μία καθολική –και άρα εμπορευματοποιήσιμη– ταυτότητα και να αφοσιώνονται περισσότερο στη μουσική. Στο πιο αναγνωρίσιμο ίσως κομμάτι του album, με τίτλο «リサフランク420 / 現代のコンピュ» («Προγραμματισμός της Lisa Frank 420 // Σύγχρονο»), το «It’s your move» της Diana Ross ακούγεται στη μισή ταχύτητα, με χαρακτηριστικό το επαναληπτικό παράκουσμα της φράσης “it’s all in your head”.

Μια συνοπτική παρουσίαση των βασικότερων albums μέχρι το 2015, πριν πάμε παρακάτω:

 

Ημ/νία έκδοσης	Ψευδώνυμο καλλιτέχνη	Όνομα καλλιτέχνη	Τίτλος άλμπουμ
8/8/2010	Oneohtrix Point Never (στο άλμπουμ: Chuck Person)	Daniel Lopatin	Chuck Person’s Eccojams Vol. 1
25/10/2011	–	James Ferraro	Far Side Virtual
9/12/2011	Vektroid (στο άλμπουμ: Macintosh Plus)	Ramona Andra Xavier	Floral Shoppe
1/9/2012	Blank Banshee	Patrick Driscoll	Blank Banshee 0
1/1/2013	Eco Virtual	–	ATMOSPHERES 第1
14/5/2013	Infinity Frequencies	–	Computer Death
31/5/2013	SAINT PEPSI	–	Hit Vibes
31/12/2013	マクロスMACROSS 82-99	–	Sailorwave
3/1/2014	Infinity Frequencies	–	Computer Decay
1/3/2014	식료품 groceries	–	슈퍼마켓 Yes! We’re Open
17/5/2014	Infinity Frequencies	–	Computer Afterlife
2/6/2014	Vaperror	–	Mana Pool
18/7/2014	Yung Bae	–	Bae
8/8/2014	GOLDEN LIVING ROOM	–	WELCOME HOME
16/8/2014	Darkpyramid (στο άλμπουμ: The Darkest Future)	–	Floral Shoppe 2
2/10/2014	猫 シ Corp.	–	Palm Mall
31/10/2014	§E△ ·F D·G§	–	Storm Memories
4/1/2015	死夢VANITY	–	遺却する p l a z a
21/1/2015	2 8 1 4 (project των Hong Kong Express &  t e l e p a t h テレパシー能力者)	–	新しい日の誕生 / Birth of a New Day

(Πηγή: Vaporwave: A Brief History)

 

Από το 2010 και μετά, λοιπόν, ένα πλήθος καλλιτεχνών ανεβάζουν με ψευδώνυμα σε label στο bandcamp –με κυρίαρχο, από το 2014, το Dream Catalogue Records– τις παραγωγές τους, φέρνοντας αρχικά την κυνική αισθητική του vaporwave ως αντίδραση φυγής απέναντι στις θαμμένες από την κρίση του ’08 ουτοπίες του δυτικού καπιταλισμού, ως σαρκασμό απέναντι στη διάψευση του νεοαμερικανικού ονείρου των ‘80s, αλλά και ως αντίδραση στην εμπορευματοποίηση της νοσταλγίας.

Αλλά η ίδια η λέξη «vaporwave» φαίνεται να μη βγάζει νόημα· από που προέκυψε; Η μία πηγή είναι η λέξη «vaporware»: διαφημισμένο προϊόν που δεν έχει όμως λανσαριστεί ακόμη στην αγορά και μπορεί να μη λανσαριστεί και ποτέ. Μια δεύτερη εκδοχή θα ήθελε το vaporwave να παραπέμπει στο new wave, από το οποίο έλκει την καταγωγή του –ενδεχομένως και προβάλλοντας τον εαυτό του ως ένα αντίστοιχο νέο μουσικό κύμα. Η διαδικτυακή κοινότητα προτιμά να το συνδέει όμως με ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο «Αστοί και προλετάριοι» στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο:

 

Η συνεχής ανατροπή της παραγωγής, ο αδιάκοπος κλονισμός όλων των κοινωνικών καταστάσεων, η αιώνια αβεβαιότητα και κίνηση διακρίνουν την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες. Διαλύονται όλες οι στέρεες, σκουριασμένες σχέσεις με την ακολουθία τους από παλιές σεβάσμιες παραστάσεις και αντιλήψεις κι όλες οι καινούργιες που διαμορφώνονται παλιώνουν πριν προλάβουν να αποστεωθούν. Καθετί το κλειστό και στάσιμο εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος οι άνθρωποι αναγκάζονται ν’ αντικρίσουν με νηφάλιο μάτι τη θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους.

 

Η εκδοχή αυτή προέρχεται μάλλον από ένα άρθρο του 2012 στο περιοδικό Dummy –όταν ήδη είχαν περάσει δύο χρόνια από τη γένεση του vaporwave· παρότι κριτικό απέναντί του, είναι χαρακτηριστικός ως προς τη φιλοσοφία με την οποία συνομιλεί το vaporwave ο τρόπος με τον οποίο ανοίγει το άρθρο:

Ο παγκόσμιος καπιταλισμός έχει σχεδόν καταφθάσει. Στο τέλος του κόσμου θα υπάρχουν μόνο ρευστές διαφημίσεις και αεριώδης επιθυμία. Εξαγνισμένοι (sublimated) από το σώμα μας, οι λυμένες μας αισθήσεις θα περιφέρονται μέσω ανελκυστήρων σε παρθένα τεχνητά περιβάλλοντα, πάνω και κάτω, σαν σε διυλιστήριο, καταναλώνοντας και αλώμενες από μια αμείλικτα πλούσια οικονομία αισθητηριακής πληροφορίας, που αποτιμάται σε πίξελ.

Η μνήμη της κουλτούρας των ‘80s και των αρχών των ‘90s είναι η δεξαμενή έμπνευσης των καλλιτεχνών που εμπλέκονται μαζικά στην παραγωγή του vaporwave· επιστρέφοντας στη νηπιακή ηλικία του καπιταλισμού, όταν ακόμη η υπόσχεση ενός ουτοπικού οικονομικού μέλλοντος ήταν ζωντανή, δανείζονται στοιχεία από ό,τι ακριβώς αποτελούσε τις βασικές παραστάσεις του στην καθημερινή ζωή, για να τα προβάλουν ειρωνικά σε έναν δυστοπικό καμβά για το σήμερα, αρχικά με κριτική διάθεση προς τον καπιταλισμό. Χαρακτηριστικό δείγμα είναι το βίντεο για το κομμάτι «Enjoy Yourself» από το Late Night Delight (2013) των Saint Pepsi και Luxury Elite, όπου ο πρώτος μιξάρει το «Off the Wall» του Michael Jackson πάνω σε βίντεο μιας ήδη disturbing διαφήμισης των McDonalds από τα ‘80s.

 

 

Στην πορεία, αυτή η καθαρά μεταμοντερνιστική στην υφή της ειρωνική κριτική υποχωρεί, δίνοντας τη θέση της στην κατάδυση σε μια απόκοσμη δυστοπία φουτουριστικών θεματικών, όπου η έμφαση δίνεται στη μελαγχολία και τη μοναξιά μεγάλων δημόσιων χώρων, με τη μουσική να φλερτάρει περισσότερο με το shoegaze, παίρνοντας πιο αργό tempo, και την αισθητική να παραπέμπει περισσότερο στο Blade Runner και το Kung Fury, παρά στα bits των Windows των ‘90s· όπως λ.χ. σε αυτό το album:

 

 

Το τέλος που ορίζεται από το παραπάνω σχήμα συνδέεται και με την ανάδυση υποειδών, όπως το future funk, αλλά και καρικατούρες, όπως το simpsonwave· παράλληλα, συνεχίζει και ένας λόγος περί θανάτου του vaporwave λόγω της ιδιοποίησης της αισθητικής του από μεϊνστριμίλες, αλλά και ακροδεξιές ομάδες.

 

 

 

 

 

Vaporwave και νοσταλγία

Σε κανένα άλλο μουσικό είδος δεν εργαλειοποιείται σε τόσο δομικό επίπεδο η νοσταλγία, όσο στο vaporwave. Μέχρι το 2014, αυτό υπαγορευόταν εν μέρει από μια λογική επιτάχυνσης των διαδικασιών που οδηγούν νομοτελειακά προς το τέλος του καπιταλισμού· το vaporwave αυτοπροβαλλόταν ως κήρυκας μιας νέας ουτοπίας, μέσω μιας εκστρατείας επιμόλυνσης της ποπ κουλτούρας με τον ιό της νοσταλγίας και μιας ντανταϊστικής σχεδόν επίθεσης στη μουσική βιομηχανία, από την οποία έκλεβε ουσιαστικά υλικό για να στηλιτεύσει την παροδικότητά της. Ο χώρος όπου κινούταν δεν ήταν σε καμία περίπτωση ο δημόσιος, υπαίθριος ή κάποιος οριοθετημένος από γκαλερί, αλλά αποκλειστικά το ίντερνετ, το οποίο χρησιμοποιούσε ταυτόχρονα ως πλατφόρμα διάχυσης και αντικείμενο κριτικής: αναπτυσσόμενο «από τα κάτω», καταφερόταν κατά βάση ανώνυμα ενάντια στον παγκοσμιοποιημένο πολιτισμό που το ίντερνετ φαινόταν να εκπροσωπεί  –και αυτό το σημείο είναι που προκρίνει την ανάγνωσή του ως κινήματος παρά καλλιτεχνικού ρεύματος, ανεξαρτήτως αν μέρος της κοινότητάς του θέλησε να το δει ως τέτοιο. Με άλλα λόγια, το vaporwave ήταν μια φάρσα, η μουσική του ήταν η ειρωνεία –και η νοσταλγία η γλώσσα της.

Όμως η νοσταλγία δεν αναφέρεται ποτέ στο αντικείμενό της κατά γράμμα, αλλά παράλληλα. Κοιτάζει επιλεκτικά προς το παρελθόν, κατασκευάζοντας κρύπτες και εξιδανικευμένες χρυσές εποχές που κάλλιστα λειτουργούν ως φυλακές για τη συνείδηση –πολλώ δε μάλλον όταν απουσιάζει μια συγκροτημένη στρατηγική κριτικής του νοσταλγικού φαινομένου. Εν προκειμένω, η πρώιμη δημοφιλία του vaporwave έκανε το κοινό να παρακάμψει την ειρωνεία του Floral Shoppe και να κρατήσει μόνο τη νοσταλγική, ανοικειωτική και χαλαρωτική διάσταση της μουσικής του· οι δε θεματικές που αυτό προέβαλε –η μοναξιά στο mall, η ξεπερασμένη τεχνολογία υπολογιστών, τα υπερρεαλιστικά σχεδόν νεοκλασικιστικά μοτίβα, οι θολοί ορίζοντες– χάνουν τη συμβολική τους αυτονομία και τείνουν σήμερα όλο και περισσότερο να κυριαρχούν στην εικονοποιία του ίντερνετ. Ασκώντας κριτική στη νοσταλγία με εργαλείο τη νοσταλγία, το vaporwave πέφτει συνεχώς στην ίδια αυτοαναφορική ρουφήχτρα από την οποία προσπάθησε να αποσπάσει τον διαδικτυακό πολιτισμό –αν ποτέ οραματίστηκε κάτι τέτοιο.

 

 

Είναι, κατά τ’ άλλα, το πρώτο πραγματικά post είδος μουσικής; Να ένα ερώτημα με το οποίο θα μπορούσε να κλείσει αυτό το άρθρο. Τα άχρονα περιβάλλοντα της μετανεοτερικότητας που οικοδομούν τα covers των χιλιάδων albums στο Dream Catalogue δεν αρκούν για τον παραπάνω χαρακτηρισμό· όμως είναι το πρώτο είδος που στην ουσία ξεπήδησε από το ίντερνετ, χαιρετίζοντας το μέλλον και ταυτόχρονα προπαγανδίζοντας ειρωνικά το νοσταλγικό φαινόμενο, χτυπώντας φλέβα χρυσού σε έναν χώρο που κάλλιστα μπορεί να ειδωθεί ως πεδίο συναίνεσης της πρώτης γενιάς του Ψυχρού πολέμου με αυτή της αντικουλτούρας των ‘70s.

Παρά την προχειρότητά του και την εν πολλοίς διαγεγραμμένη τροχιά του, το vaporwave είναι, με τον τρόπο του, ένας ζωντανός μάρτυρας για τις δυνατότητες του διαδικτυακού πολιτισμού να ξεφύγει από την καθηλωτική μανία της νοσταλγικής προσκόλλησης σε ένα παρελθόν χωρίς ίντερνετ.