Ποπ κουλτούρα και Δικαιοσύνη: Οποιος έχει στοιχεία να τα πάει στον εισαγγελέα (και μετά;)

Το παρόν κείμενο είναι το δεύτερο μέρος από το τρέχον αφιέρωμα του ΣΚΡΑ-Punk. Το πρώτο μέρος μπορείτε να το βρείτε εδώ.

_.Προοίμιο

Ας ξεκινήσουμε με μια σύντομη ιστορία υπεραπλούστευσης:

Ο κύριος Κ. ένα πρωινό, συλλαμβάνεται (Σε αντίθεση με τη Δίκη του Κάφκα, δεν είμαστε βέβαιοι αν ο εν λόγω κύριος ήξερε ή δεν ήξερε ότι είχε κάνει κάτι κακό). Τα όργανα της τάξης τον οδηγούν στο αστυνομικό τμήμα, τον ενημέρωσαν για το τι φέρεται να έχει κάνει, τον ενημέρωσαν ότι έχει τη δυνατότητα να προσλάβει δικηγόρο, ο οποίος θα λάβει γνώση της δικογραφίας (δηλαδή τα μέχρι τότε συλλεχθέντα αποδεικτικά στοιχεία αναφορικά με το αδίκημα που φέρεται να έχει διαπράξει) και τον οδήγησαν ενώπιον ανακριτή για να λάβει προθεσμία για να απολογηθεί. Μετά την απολογία του (προφορική ή έγγραφη), ολοκληρώνεται η διαδικασία και το σύνολο της δικογραφίας πάει στον εισαγγελέα ή σε ένα συμβούλιο δικαστών (ανάλογα τη βαρύτητα του αδικήματος) οι οποίοι αποφασίζουν σε μη δημόσια διαδικασία, βάσει του συνόλου της δικογραφίας, εάν ο κύριος Κ. πρέπει να οδηγηθεί ενώπιον δικαστηρίου σε δημόσια δίκη, για να δικαστεί κανονικά ή να σταματήσει σε αυτό το σημείο η δίωξη εναντίον του. Εάν τον παραπέμψουν σε δημόσια δίκη, βάσει αιτιολογημένης απόφασης πάντα, ο κύριος Κ. έχει δικαίωμα να προσφύγει σε ανώτερο όργανο κατά της παραπομπής του. Εάν δεν δικαιωθεί και εκεί, πάει στο ακροατήριο.

Από την στιγμή που συλλαμβάνεται, μέχρι την έκδοση της απόφασης σε πρώτο βαθμό, ο κύριος Κ. μπορεί να κρατηθεί, εάν: υπάρχουν υπόνοιες να διαφύγει και να μην είναι παρών όταν έρθει η ώρα να δικαστεί, εάν υπάρχουν υπόνοιες ότι στο μεσοδιάστημα θα διαπράξει και άλλα εγκλήματα, ή εάν οι διωκτικές αρχές δεν ξέρουν σίγουρα που μένει, ώστε να τον αναζητήσουν όταν έρθει η ώρα να δικαστεί. Μόνο γι’ αυτούς τους λόγους κρατείται προσωρινά. Εάν ο κύριος Κ. καταδικαστεί σε ποινή φυλάκισης (για πλημμέλημα δηλαδή) η αναστολή της ποινής είναι ο κανόνας. Σε δεύτερη παράβαση, η αναστολή αίρεται και επιβάλλεται ποινή μαζί με τη νέα. Εάν καταδικαστεί σε κάθειρξη (εάν η πράξη είναι κακούργημα), μόνο η έφεση έχει ανασταλτικό αποτέλεσμα. Εάν καταδικαστεί και στο εφετείο, οδηγείται στη φυλακή.

Ο κύριος Κ. μπορεί να προσφύγει κατά της καταδικαστικής απόφασης ενώπιον του Αρείου Πάγου, μόνο όμως για συγκεκριμένα σφάλματα της απόφασης. Ο Άρειος Πάγος, αν εντοπίσει κάποιο από τα σφάλματα, είτε θα δικάσει ο ίδιος την απόφαση είτε θα ζητήσει από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο να διορθώσει το εντοπισθέν σφάλμα και να ξαναδικάσει.

Το παραπάνω θα κάνει τους δασκάλους μου στο πανεπιστήμιο να ντραπούν, ελέω χονδροειδών και άγαρμπων γενικεύσεων, επίσης πολλά από τα παραπάνω θα αλλάξουν με τη ψήφιση του νέου Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Η λειτουργία του ποινικού συστήματος είναι συγκλονιστικά σημαντική, ωστόσο, για την κατανόηση των προτεραιοτήτων και των αξιών του αστικού κράτους δικαίου, ασχέτως του τι στάση κρατάει κανείς απέναντί του.

Πάνω από όλα όμως, είναι ένα πολύ σοβαρό ζήτημα για να εργαλειοποιείται στον δημόσιο λόγο, ούτως ώστε να δημιουργούνται εντυπώσεις και θέαμα για τα τηλεοπτικά πάνελ της μεσημεριανής ζώνης. Από τη μεσημεριανή ζώνη περνάνε και αγορεύουν δημοσιογράφοι και «δημοσιογράφοι», τηλεπερσόνες και «ειδικοί» εκφράζοντας γνώμη και διαμορφώνοντας μια εικόνα για τη πρακτική των δικαστηρίων. Η πληροφορία ποτέ δεν μπορεί να προσφέρεται ανεπεξέργαστη στο κοινό, αλλά η διύλιση πρέπει να γίνεται με εκλαϊκευμένους μεν, αλλά επιστημονικούς και όχι τηλεοπτικούς όρους. Συχνά διαβάζουμε, στο επίπεδο που ο κύριος Κ. του πιο πάνω παραδείγματος φεύγει από τον ανακριτή και πάει σπίτι του μέχρι να αποφασίσει το συμβούλιο τι θα κάνουν με τη περίπτωσή του, με πηχαίους τίτλους «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ Ο φερόμενος ως ΔΡΑΣΤΗΣ ΤΟΥ ΣΤΥΓΕΡΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΕ ΤΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ» και οργή στα σόσιαλ μίντια, οργή στα πάνελ, προπηλακισμοί υπόπτων σε λάιβ μετάδοση, μια διαρκώς αυξανόμενη κοινωνική εντροπία για το καλό της τηλεθέασης στα αιμοβόρα μάτια κανιβάλων.

 

 

 

Ι. Ανδρέας – Κουτσόγιωργας – Κοσκωτάς: It’s better to burn out…

Είναι συχνό φαινόμενο λοιπόν να γίνεται σχολιασμός ποινικών αποφάσεων στον δημόσιο λόγο, είτε γίνεται στα σόσιαλ μίντια είτε στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Επί της αρχής μάλιστα δεν είναι απλώς ένα κοινωνικό γεγονός: η ανάγκη της δημοσιοποίησης και της άσκησης κριτικής επί των έργων και ημερών της Τρίτης Εξουσίας είναι αδήριτη. Στα χαρτιά, αυτός είναι μάλιστα και ο λόγος που σπάνια οι δίκες γίνονται κεκλεισμένων των θυρών. Η δημοσιότητα της διαδικασίας στο ακροατήριο (η οποία προστατεύεται από το Ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 93 παράγραφος 2) εξυπηρετεί αυτό ακριβώς, την αφηρημένη δυνατότητα του καθενός να παρακολουθήσει μια δίκη και να διαμορφώσει αντίληψη περί των πεπραγμένων, λεχθέντων και αποφασισθέντων.

Το 1991, μετά από έρευνα που διεξήχθη από ειδική προανακριτική επιτροπή της Ελληνικής Βουλής, έλαβε χώρα ένα μοναδικό γεγονός για την εγχώρια πολιτική και δικαστική ζωή, το οποίο δεν ήταν η παραπομπή των Παπανδρέου, Τσοβόλα, Κουτσόγιωργα, Πέτσου και Ρουμελιώτη ενώπιον του Ειδικού Δικαστηρίου (Στο διάστημα 1847-2019, το Ειδικό Δικαστήριο έχει συνεδριάσει 17 φορές για αδικήματα που φέρονταν να διέπραξαν κατά τη διάρκεια της θητείας τους σε υπουργικές θέσεις· η χαρακτηρισθείσα «Δίκη του Αιώνα» ήταν ήδη η 13η): Το κοσμοϊστορικό ήταν ότι οι συνεδριάσεις για το σκάνδαλο Κοσκωτά μεταδίδονταν ζωντανά, πράγμα που δεν είχε συμβεί ποτέ πριν και δεν συνέβη ποτέ ξανά μετά. Ήταν αδιανόητα τεράστιος ο συμβολισμός της εικόνας του Πατριάρχη της Αλλαγής (καίτοι δεν εμφανίστηκε ποτέ στο ακροατήριο, εκπροσωπούμενος από τους συνηγόρους του), μαζί με στενούς του συνεργάτες, καθισμένοι όλοι στο εδώλιο του κατηγορουμένου για ένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα διαφθοράς που έχουν συμβεί στη χώρα.

 

 

 

Φυσικά όσα συνέβησαν στην αίθουσα αποδείχθηκαν λίρα εκατό για τους καναλάρχες. Από το σε απευθείας μετάδοση εγκεφαλικό επεισόδιο του Μένιου Κουτσόγιωργα, ο οποίος εξέπνευσε μετά από λίγο και τις σχεδόν σε κάθε στάδιο της δίκης διενέξεις και αντεγκλήσεις της έδρας με τους παριστάμενους Τσοβόλα και Πέτσο (ο Ρουμελιώτης ήταν ήδη Ευρωβουλευτής τότε και καλύπτονταν από ασυλία), η ελληνική τότε κοινωνία στιγματίστηκε από ένα θέαμα ανεπανάληπτης συμβολικής δύναμης και η νεογνή τότε ιδιωτική τηλεόραση εισήλθε στην κοινωνική ζωή της χώρας, για τα χρόνια που ακολούθησαν τόσο κατασβεστικά, όσο το προπάνιο στη πυρκαγιά.

 

 

ΙΙ. … than fade away:  Νομικός Θετικισμός, μυστικότητα της προδικασίας και Αγγελική Νικολούλη.

Στη πραγματικότητα η ελληνική ποινική έννομη τάξη δεν προσφέρεται καθαυτή για τηλεοπτικό θέαμα. Υπάρχει αυστηρή και χρονοβόρα διαδικασία, ως απόρροια των δικονομικών εγγυήσεων και την πλήρωση όλων των διαδικαστικών προϋποθέσεων. Η γραφειοκρατία καταρχήν λειτουργεί εγγυητικά, ώστε να υπάρχει η νομιμότητα της διαδικασίας. Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται βαρετά, αλλά είναι προϋποθέσεις για να έχουν όλοι, αθώοι και ένοχοι, κοινά σημεία αναφοράς και ισότιμη μεταχείριση ενώπιον της δικαιοσύνης, πράγμα το οποίο είναι απόρροια του Θετικού Δικαίου, ως κυρίαρχο ρεύμα της θεωρίας του Δικαίου. Ο όρος σημαίνει την ισχύουσα, ρητά διατυπωμένη και υποχρεωτικής εφαρμογής νομοθεσία σε ορισμένο τόπο και χρόνο. Τούτο είναι κατά μία έννοια σε αντιπαράθεση με την έννοια του φυσικού δικαίου που υποδηλώνει την ύπαρξη ενός πανανθρώπινου νομικού συστήματος το οποίο προσεγγίζει τα ιδανικά της δικαιοσύνης, δημοκρατίας κ.ο.κ. Ο νομικός θετικισμός υποστηρίζει ότι η εγκυρότητα ή “νομιμοποίηση” της ισχύουσας νομοθεσίας δεν πηγάζει από την ηθική της ορθότητα ή τη λογική της αναγκαιότητα, αλλά το δίκαιο είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα και πιθανά αντιστοιχεί στις τοπικές κοινωνικές συνθήκες της εποχής.

Παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να εθελοτυφλούμε. Στοιχεία του φυσικού δικαίου υπάρχουν στην ελληνική έννομη τάξη. Το Ποινικό Δίκαιο (Οι διατάξεις δηλαδή που στοιχειοθετούν τις άδικες και τιμωρητέες πράξεις) βασίζεται στο πυρήνα του στη προστασία των εννόμων αγαθών: για παράδειγμα, η ανθρωποκτονία από πρόθεση τιμωρείται, ούτως ώστε να προστατευτεί το έννομο αγαθό της ζωής και της σωματικής υγείας, η κλοπή για να προστατευτεί η ιδιοκτησία ως αγαθό, πράγματα τα οποία αντιλαμβάνεται ο κοινός νους δίχως να ξέρει νομικά. Το ένστικτο δικαίου το καθενός, το αρχέγονο ορμέμφυτο για τη διατήρηση των ανθρώπινων κοινωνιών με την εξασφάλιση των εσωτερικών της ισορροπιών λειτουργεί αντανακλαστικά σε αυτές τις περιπτώσεις: είναι κακό να κλέβεις, είναι κακό να σκοτώνεις. Φυσικά τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα από αυτό και κάθε κοινωνία, μέσω της νομοθέτησης, φροντίζει να προστατεύει τις δικές της αξίες και τα δικά της ιδανικά. Και όταν λέω κοινωνία, εννοώ εξουσία (BAZINGA και IN-YOUR-FACE σε κάθε ρουσωϊκό/ρωλσικό μετριοπαθή που διαβάζει αμέριμνα αυτό το κείμενο).

 

 

Σε κάθε κοινωνία, η κυρίαρχη κοινωνική ομάδα που έχει στη κατοχή της τα μέσα και τον τρόπο να νομοθετεί, το κάνει όχι για να προστατεύσει τα άμεσα συμφέροντά της, αλλά για να διατηρήσει την καθεστηκυία τάξη ως έχει. Εξ αυτού του λόγου δεν έχει καταργηθεί ο δυσανάλογα βαρύς νόμος για τους Καταχραστές Δημοσίου, που προβλέπει (υπό συνθήκες) ποινή ισάξια με της ανθρωποκτονίας για όσους καταχρώνται δημόσιο χρήμα και δεν έχει αντικατασταθεί ακόμα με κάποιον ηπιότερο και αναλογικότερο (είναι βέβαια στις προτάσεις του σχεδίου νόμου για τον Ποινικό Κώδικα) με τη βαρύτητα των εννόμων αγαθών. Η περιουσία δεν είναι ισάξια με την ζωή, γι’ αυτό και ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΣΚΟΤΩΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙ ΝΑ ΣΕ ΚΛΕΨΕΙ. (Αυτό το σχολικό παράδειγμα ήταν μια από τις αφορμές για να γραφτεί αυτό το κείμενο).

Μια βασική εγγύηση, επίσης, που έχει γίνει σκουπίδι στον βωμό της τηλεθέασης και για πολιτικές σκοπιμότητες, είναι η μυστικότητα της ανάκρισης. Η ανάκριση διεξάγεται για προφανείς λόγους μυστικά: όταν συγκεντρωθούν, οι ύποπτοι θα λάβουν προθεσμία να τα μελετήσουν -όπως είδαμε πιο πάνω- και να τα αντικρούσουν, ει δυνατόν.

Αγνοώντας όλες αυτές τις θεωρητικούρες σχετικά με εγγυήσεις και λοιπά, κάθε βράδυ Παρασκευής εδώ και περίπου 1,5 αιώνα, στην εκπομπή Φως στο Τούνελ διεξάγεται μια ξεχωριστή ανάκριση. Η παρουσιάστρια συγκεντρώνει το δικό της αποδεικτικό υλικό: μάρτυρες τηλεφωνούν στην εκπομπή και λένε τι γνωρίζουν για το «μυστήριο» –συνήθως είναι κάποιος αγνοούμενος– οι συγγενείς μιλούν στην εκπομπή αποκαλύπτοντας πτυχές του χαρακτήρα του ατόμου που βρίσκεται στο επίκεντρο της εκπομπής, καλεί πραγματογνώμονες, που αναλύουν τα ανευρεθέντα, κάνοντας ζωντανή μετάδοση της λύσης του μυστηρίου. Συχνά πριν ενημερωθούν οι αστυνομικές αρχές.

Και ας πούμε πως το αφηγηματικό πλαίσιο του Φωτός Στο Τούνελ έχει ένα true crime ύφος και το πλαίσιο αυτό έχει κανονικοποιηθεί και περιοριστεί, επιπλέον συνήθως μιλάμε για εξαφανίσεις, για τις οποίες κατά κανόνα δεν υπάρχει επίσημα «κύριος Κ.».

Η μεσημεριανή ζώνη, σε σύγκριση με το Φως στο Τούνελ, κάνει το τελευταίο να μοιάζει CSI.

(Προσοχή: Εάν έχετε έστω και λίγη τσίπα, η προβολή των παρακάτω εικόνων μπορεί να σας προκαλέσει ανακατωσούρα, αιφνίδια τάση προς ύβρεις και εγκεφαλικό επεισόδιο, το Σκρα δεν ευθύνεται)

 

Καθημερινή προβολή του ανθρώπινου πόνου, δολοφονίες χαρακτήρα και διαρκής προβολή των προσωπικών ζωών (με λεπτομέρειες που δεν έπρεπε να απασχολούν την κοινωνία) ατόμων που δεν μπορούν πλέον να προστατεύσουν τους εαυτούς τους. Και στο πάνελ, μέχρι και οι συνήγοροι αυτών και των οικογενειών τους, να συμμετέχουν στο παιχνίδι. Γιατί; Γιατί ενώ θα έπρεπε να υπερασπίζονται τα συμφέροντα και την αξιοπρέπειά τους, παίζουν το αντιδεοντολογικό παιχνίδι; Γιατί πολύ απλά, είναι μοχλός πίεσης. Το μαχαίρι είναι δίκοπο: από τις συνταγματικές επιταγές για έλεγχο της κοινωνίας επί των δικαστηρίων φτάσαμε να γίνεται τηλεοπτικό θέαμα η στρεβλή εικόνα που η κάθε τηλεπερσόνα θέλει να δείχνει στο κοινό της σαν πραγματική, για να το πωρώνει, ανεβάζοντας το κασέ της. Η εποπτεία και οι δημοσιογραφικές παρεμβάσεις μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλες αποκαλύψεις (1, 2), μπορεί όμως και να οδηγήσει στην ηδονοβλεψία της κλειδαρότρυπας (ακόμα και αν πίσω από τη πόρτα υπάρχει φρέσκο αίμα).

 

ΙΙΙ. Πείνα

Ο θεσμός της ποινικής δικαιοσύνης σε εποχές ανόδου της ακροδεξιάς, κατακόρυφης πτώσης του βιοτικού επιπέδου και εξαθλίωσης των χαμηλών εισοδηματικά κοινωνικών στρωμάτων απαντάται σαν ένα ακόμα πεδίο «μαχών» με εχθρούς-σκιάχτρα. Αλλοδαπός συνελήφθη γιατί φέρεται να εγκλημάτισε: Προληπτικές κρεμάλες σε όλους τους ομοεθνείς και ομόθρησκούς του. Βιασμός: Λυπηρό, προκαλούσε, τι ήθελε και έκανε παρέα με αγόρια; Γυναικοκτονία: Αμάν πια μας πρήξατε, είχε ψυχολογικά το παλικάρι, δεν του φερόταν αυτή καλά, καλό παιδί κατά τα άλλα, σταματήστε να ουρλιάζετε για την Πατριαρχία. Υπογραφή συμφωνίας με γειτονική χώρα σε σχέση με το όνομα της τελευταίας: Κρεμάλες.

Όλα αυτά πυρπολούνται όταν στη δημόσια σφαίρα κυκλοφορούν απόψεις που ξεχειλώνουν και εκβαρβαρίζουν το –ήδη έντονο– ορμέμφυτο της αδικίας. Στο παράδειγμα του αλλοδαπού ύποπτου δολοφονίας, κανείς δεν θα τονίσει πραγματικά ότι φέρεται να το έκανε, γιατί το κοινό θέλει κάποιον να λιντσάρει. Γενικεύσεις, προκαταλήψεις, τσιτάτα, εντυπώσεις. Η δικαιοσύνη είναι άλλο ένα γήπεδο όπου «εμείς» πρέπει να κερδίσουμε «αυτούς». Όχι να τιμωρηθούν, να εξοντωθούν. Όχι να αντιμετωπιστούν, να τελειώσουν. Ο αντίπαλος κάθε βδομάδα είναι άλλος: ένας καλοσιδερωμένος πολιτικός, ένας τοξικοεξαρτημένος, ένας αλλοδαπός, ένας πατέρας-τέρας. Κάποιος πρέπει να χάσει αλλά στην αρένα με τους δικούς μας κανόνες, ώστε να τραφεί για λίγο το κοινωνικό αίσθημα της αδικίας, που έχει άλλα αίτια, δύσκολα όμως, αντιτηλεοπτικά και συχνά με τεράστιο πολιτικό κόστος.

 

 

IV. Αυτοδικία

Όταν το σύστημα δεν μας αρέσει και δεν βολεύει την Αφήγηση, το αντιστρατευόμαστε: Προ μηνών, μετά τη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου στην Ομόνοια, βγήκαν οι απολογητές-νεορεπουμπλικάνοι να αναρωτηθούν γιατί είναι κακό να υπερασπίζεται κανείς ένοπλα την περιουσία του και μάλιστα με κόστος τη ζωή του εισβολέα, ιδίως σε χαλεπούς οικονομικά καιρούς. Η φασίζουσα αυτή υπόθεση εργασίας αντίκειται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και πραγματικά ντρέπομαι να εξηγήσω γιατί είναι αξιόποινο το να σκοτώσεις άνθρωπο για να προστατέψεις τα ντουβάρια σου. Όταν δε η νεοναζιστική συμμορία πρότεινε αλλαγές στον Ποινικό Κώδικα με αφορμή τη δολοφονία του Ζακ, αυτό πέρασε στα ψιλά, αλλά η πρόταση για ατιμώρητο ακόμα και σε ανθρωποκτονία στις περιπτώσεις όπου το οικιακό άσυλο προσβάλλεται δεν πρέπει να αγνοηθούν, διότι αντικατοπτρίζουν το τέρμα της ως άνω περιγραφείσας διαδρομής, ανοίγοντας τον δρόμο στην αυτοδικία και τον περαιτέρω εκφασισμό.

 

 

V. Επίλογος

 

Η δίκη της εγκληματικής οργάνωσης για τη Χρυσή Αυγή προχωρά. Μετά την έκδοση της απόφασης και με δεδομένο ότι θα είναι καταδικαστική, αναμένεται άλλη μια δικαστική διαμάχη στον δεύτερο βαθμό που θα κρατήσει το ίδιο σε διάρκεια. Επιφυλάσσομαι για οτιδήποτε αφορά τις αλλαγές στον Ποινικό Κώδικα, δεδομένου ότι δεν έχει διαμορφωθεί ακόμα το νομοσχέδιο που θα τεθεί προς ψήφιση. Η τρέχουσα μορφή δίνει αβάντες σε επίπεδο μεγέθους ποινών και δικαίως υπάρχει η γενικευμένη κατακραυγή. Στο θέμα του βιασμού και της νέας, πιο στενής διατύπωσης του εγκλήματος, ήδη το υπουργείο έχει αναδιπλωθεί, μετά από διαμαρτυρίες συναδέλφων, φεμινιστικών οργανώσεων και της Διεθνούς Αμνηστίας.

Αυτός είναι ο τρόπος να ελέγχεις και να πιέζεις τη δικαιοσύνη και το κράτος. Όχι από τη κλειδαρότρυπα, αλλά από το ανοιχτό πεδίο της αγωνιστικής διεκδίκησης.