Η «διπολική» ταυτότητα της Πρωτομαγιάς: Από τον παγανισμό στο εργατικό κίνημα

Στην ελληνική συλλογική συνείδηση έχει (μάλλον) καθιερωθεί ότι η Πρωτομαγιά ισούται με εργατική απεργία, κατά συνέπεια δεν πηγαίνουμε στις δουλειές μας, τουλάχιστον για μια μεγάλη μερίδα του εργατικού δυναμικού. Η μάχη για την καθιέρωση του οκτάωρου, η πάλη της εργατικής τάξης για καλύτερες συνθήκες εργασίας, ίσως και το άκουσμα της πόλης του Σικάγο κάτι να θυμίζει στους λιγότερο ενήμερους. Ταυτόχρονα, εκείνη τη μέρα συνήθης προορισμός είναι η εξοχή (ή και όχι), για να «πιάσουμε τον Μάη» και να κατασκευάσουμε το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, σύμβολο του ερχομού της άνοιξης. Τελικά, μένει κανείς με την απορία: πώς συνδυάζονται οι δύο αυτοί εορτασμοί με τόσο ετερόκλιτη ταυτότητα την ίδια μέρα;

Ο ερχομός της άνοιξης κατά την Αρχαιότητα

Θαργήλια ονομαζόταν η αρχαία ελληνική γιορτή που ήταν αφιερωμένη στην άνοιξη. Περίπου στα μέσα Μαΐου διοργανωνόταν λατρευτική πομπή προς τιμήν του Ηλίου και των Ωρών, δηλαδή των Εποχών, θεοτήτων των οποίων η ευλογία έκανε τους καρπούς να ωριμάζουν. Σε αυτή την πομπή ένα αγόρι κρατούσε ένα κλαδί δάφνης που στόλιζαν με γιρλάντες και φρούτα, και που μας θυμίζει το πρωτομαγιάτικο στεφάνι. Το κλαδί στερεωνόταν πάνω από την πόρτα του ναού όπου κατέληγε η πομπή, ως σύμβολο καρποφορίας, αλλά το ίδιο έκαναν και οι πιστοί στις πόρτες των σπιτιών τους, όπως συνηθίζεται και σήμερα. Άκρως συμβολική η χρήση κλαδιών, καρπών και λουλουδιών, ειδικά σε μια γονιμική τελετουργία, καθώς η γενετήσια ενέργεια της Φύσης μεταδίδεται στους πιστούς στο πλαίσιο των αρχών της «μεταδοτικής μαγείας».

Αντίστοιχη εορτή στο ρωμαϊκό ημερολόγιο είναι τα Floralia. Τελούνταν προς τιμήν της θεάς Flora, αρχαίας ιταλικής θεότητας των λουλουδιών και της βλάστησης, στα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου. Οι εορτασμοί ξεκινούσαν με θεατρικές παραστάσεις και ολοκληρώνονταν με Παίγνια (αρματοδρομίες, κυνήγια ζώων, μονομαχίες) και θυσία στη θεά. Στον χώρο απελευθερώνονταν κατσίκες και χήνες, και το πλήθος ραινόταν με λουλούδια και καρπούς, όλα σύμβολα θαλερότητας και γονιμότητας.

Παγανισμός, μαγεία και αντι-μαγεία στη μεσαιωνική και νεότερη Ευρώπη

Ήδη, λοιπόν, από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα ο μήνας Μάιος ήταν ο κατεξοχήν μήνας εορτασμών του ερχομού της Άνοιξης ή και του Καλοκαιριού. Ειδικότερα, η Πρωτομαγιά (αγγλιστί May Day), μέρα που βρίσκεται περίπου στη μέση μεταξύ εαρινής ισημερίας και θερινού ηλιοστασίου, τελικά καθιερώθηκε ως μέρα των ανοιξιάτικων εορτασμών.

Η παγανιστική εορτή Beltane, η «τυχερή φωτιά», αναφέρεται ήδη σε ένα πρώιμο μεσαιωνικό ιρλανδικό γλωσσάριο του 900 μ.Χ. Πρόκειται για την κέλτικη Πρωτομαγιά, όπου άνθρωποι, καλλιέργειες και ζώα ευλογούνταν από τελετουργικά δρώμενα με σκοπό τη ζωτικότητα. Διάφορες τελετές λάμβαναν χώρα: Δρυΐδες εξάγνιζαν τα βοοειδή σε τελετουργικές πυρές πριν οδηγηθούν στα βοσκοτόπια. Τα σπίτια και τα ζώα στολίζονταν με κίτρινα μαγιάτικα λουλούδια, ενώ στα τελετουργικά δείπνα που οργανώνονταν, φαγητό και ποτό προσφέρονταν στους aos sí, κέλτικα υπερφυσικά όντα που ταυτίζονται με αυτό που έχουμε κατά νου ως ξωτικά ή νεράιδες.

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα το έθιμο των τελετουργικών πυρών άρχισε να ξεφτίζει στη Σκωτία. Το μόνο έθιμο που διατηρήθηκε έως σήμερα είναι το ψήσιμο του «Bannoch Bealltainn», κέικ που ετοιμαζόταν ειδικά για την εορτή, το οποίο «εκχριστιανίστηκε» με τη χάραξη σταυρού στο κάτω μέρος του και ονομάζεται πια «bannock».

Τελετουργικές πύρες (bonfires) στους εορτασμούς Beltane, Εδιμβούργο.

Κατά τις γερμανικές δοξασίες η νύχτα από την 30η Απριλίου προς 1η Μαΐου είναι η νύχτα όπου μάγισσες και δαίμονες συγκεντρώνονται στην κορυφή Brocken των βουνών Harz στη βόρεια Γερμανία και εν μέσω οργιαστικών τελετών υποδέχονται την άνοιξη. Η τοποθεσία της συγκέντρωσης δεν είναι τυχαία: τα βουνά Harz βρίσκονται στον βαυαρικό βορρά, όπου ζούσαν ειδωλολατρικές σαξονικές φυλές που θυσίαζαν σε παγανιστικούς θεούς και δεν τους είχαν αγγίξει ακόμα οι προσπάθειες εκχριστιανισμού που ξεκίνησαν τον 8ο αιώνα. Η νύχτα αυτή ονομάζεται Βαλπούργεια και πήρε το όνομά της από τη Βρετανή ιεραπόστολο και ηγούμενη Βαλπούργη. Έδρασε στη Γερμανία, προσηλυτίζοντας στον χριστιανισμό τούς ντόπιους φράγκους παγανιστές, και έγινε γνωστή για την ικανότητα της να απωθεί τη μαγεία, να μιλά στα ζώα, να προστατεύει τις σοδειές και να θεραπεύει.

Η ηγουμένη πέθανε το 777 και αγιοποιήθηκε την 1η Μαΐου 870. Από έναν βράχο που βρίσκεται στο αφιερωμένο σε αυτή ιερό αναβλύζει μέχρι σήμερα έλαιο, το οποίο έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Η μέρα του εορτασμού της συνέπεσε (όχι τυχαία) με την παγανιστική μέρα της ανοιξιάτικης δράσης των μαγισσών. Ως «αντίδοτο» σε αυτές τις τελετές ξεκίνησε το έθιμο των πυρών για το διώξιμο των πνευμάτων και των μαγισσών. Για παράδειγμα, στην Τσεχία η 30η Απριλίου ονομάζεται Pálení čarodějnic, «καίγοντας τη μάγισσα». Ανάβονται πυρές σε ψηλά σημεία, σχηματισμοί καπνών από τις πυρές επευφημούνται ως μάγισσες που πετάνε μακριά, ενώ στη φωτιά ρίχνεται για να καεί ομοίωμα μάγισσας.

Ο Johann Wolfgang von Goethe εμπνεύστηκε από αυτή τη γοητευτική νύχτα και συμπεριέλαβε στο θεατρικό έργο του Faust σκηνή με το όνομα «Walpurgisnacht». Από ένα άλλο ποίημα του Faust με αντίστοιχη θεματική εμπνεύστηκε ο Felix Mendelssohn και συνέθεσε το 1831 την καντάτα «Die erste Walpurgisnacht».

Οι εορτασμοί της Βαλπούργειας Νύχτας το βράδυ της 30ης Απριλίου ή την Πρωτομαγιά, είτε για τον εορτασμό του ερχομού της άνοιξης είτε για το διώξιμο των μαγισσών, απέκτησαν τέτοια δημοτικότητα, ώστε παρατηρούνται σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική.

Johannes Praetorius, Witches’ Sabbath. Από το βιβλίο του: Blockes-Berges Verrichtung, Λειψία 1668.

Από τη μια, λοιπόν, έχουμε την τόσο μυστικιστική, μαγική, οργιαστική πλευρά της Πρωτομαγιάς. Η μέρα αυτή έχει εμποτιστεί με αυτό τον πανηγυρικό χαρακτήρα λόγω των εορτασμών της ως μέρας αναγέννησης της φύσης ανά τους αιώνες. Από την άλλη, η 1η Μαΐου λαμβάνει και έτερη ταυτότητα, και αποτελεί πια ορόσημο του αγώνα των εργαζόμενων για την αναγνώριση βασικών εργασιακών δικαιωμάτων, μετά τους εμβληματικούς αγώνες των εργατών των εργοστασίων στο Σικάγο του 1886. «Διπολική», λοιπόν, η 1η Μαΐου. Βέβαια, δεν επιλέχθηκε τυχαία η μέρα αυτή ως Μέρα των Εργατών, καθώς το αρχέτυπο της άνοιξης υποδηλώνει την ανάσταση/αναγέννηση. «Ανάσταση» των εργαζόμενων και του κινήματος έναντι της καταπίεσης των εργοδοτών.

Eight hours labor, eight hours recreation, eight hours rest

Η επιτροπή και ο πρόεδρος μιας εργατικής οργάνωσης εορτάζουν την επέτειο της καθιέρωσης της 8ωρης εργασίας στην Αυστραλία (1858).

Ήδη από τη Βιομηχανική Επανάσταση στη Βρετανία στα τέλη του 18ου αιώνα, όπου οι εργάτες στα εργοστάσια εργάζονταν 10 με 16 ώρες τη μέρα, 6 μέρες την εβδομάδα, και η παιδική εργασία ήταν κοινός τόπος, άρχισε να διαμορφώνεται η ανάγκη για την ρύθμιση της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας και των εργασιακών δικαιωμάτων. Μέχρι το 1817 ο Robert Owen, Ουαλός επιχειρηματίας και θεμελιωτής του ουτοπικού σοσιαλισμού, στόχευε ήδη στην εφαρμογή του οκτάωρου. Δικής του έμπνευσης ήταν το σλόγκαν: Eight hours labor, eight hours recreation, eight hours rest. Επιπλέον, ο Καρλ Μαρξ στο Κεφάλαιο περιγράφει πώς μια μακρά εργασιακή μέρα επιδεινώνει την απόδοση του εργατικού δυναμικού, δρώντας αρνητικά στην ψυχική και σωματική κατάσταση του εργαζόμενου.

Η διεκδίκηση και καθιέρωση του εργατικού οκτάωρου στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία στις δεκαετίες 1840-1850 ήταν επιτυχημένη μεν, αλλά οι διευρυμένοι αγώνες των εργατικών συνδικάτων των ΗΠΑ έφεραν στο παγκόσμιο προσκήνιο το ζήτημα. Την 1η Μαΐου 1886 οργανώθηκε η πρώτη μαζική απεργιακή κινητοποίηση στις ΗΠΑ, με θέμα τη διεκδίκηση του οκτάωρου και καλύτερων συνθηκών εργασίας, μετά από τις επιτυχημένες διεκδικήσεις των Καναδών εργατών. Περίπου 350.000 εργάτες από 1.200 αμερικάνικα εργοστάσια συμμετείχαν στα συλλαλητήρια. Στο Σικάγο οργανώθηκε η μεγαλύτερη πορεία, με τη συμμετοχή 90.000 ατόμων, και με πρωτοστάτη τον αναρχικό συνδικαλιστή Albert Parsons και την οικογένειά του.

Στις 3 Μαΐου χύθηκε το πρώτο αίμα στις διαδηλώσεις έξω από το εργοστάσιο ΜακΚόρμικ: απεργοσπάστες δοκίμασαν να σπάσουν τον κλοιό των απεργών και ακολούθησε συμπλοκή. Επενέβησαν η αστυνομία και οι μπράβοι της επιχείρησης, οπότε και σκότωσαν 4 απεργούς και τραυμάτισαν πολλούς.

Στις 4 Μαΐου έλαβε χώρα στην πλατεία συλλαλητήριο ενάντια στην αστυνομική βία. Στην αρχή η συγκέντρωση ήταν ειρηνική. Όμως η αστυνομία πήρε εντολή για βίαιη διάλυση της συγκέντρωσης, οπότε από την πλευρά των απωθημένων διαδηλωτών έπεσε χειροβομβίδα, που εξερράγη και σκότωσε έναν αστυνομικό και τραυμάτισε δεκάδες. Η αστυνομία άνοιξε πυρ κατά βούληση, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τέσσερις τουλάχιστον διαδηλωτές και έξι αστυνομικοί, και να τραυματιστεί απροσδιόριστος αριθμός ανθρώπων. Για τη βομβιστική επίθεση κατηγορήθηκαν, δικάστηκαν και θανατώθηκαν άδικα οι συνδικαλιστές και οργανωτές της διαδήλωσης. H 1η Μαΐου καθιερώθηκε ως η Παγκόσμια Ημέρα των Εργατών στις 20 Ιουλίου 1889, κατά τη διάρκεια του ιδρυτικού συνεδρίου της Β΄ Διεθνούς στο Παρίσι, σε ανάμνηση του Μακελειού του Σικάγο το 1886.

Η πρώτη ελληνική κινητοποίηση πραγματοποιήθηκε το 1893 με πρωτεργάτη τον Σταύρο Καλλέργη, ιδρυτή του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου. Τη 2α Μαΐου εκείνης της χρονιάς 2.000 άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στο Παναθηναϊκό Στάδιο και διαδήλωσαν υπέρ της οκτάωρης εργασίας και της καθιέρωσης της Κυριακής ως αργίας.

Η εργατική Πρωτομαγιά στην Ελλάδα εορτάστηκε πάλι το 1911, με συμμετοχή στις απεργίες πολλών εργασιακών κλάδων, το 1919 ξανά σε 12 πόλεις πανελλαδικά, ενώ το 1936 σημειώθηκε ο αγώνας των καπνεργατών της Θεσσαλονίκης. Τον Φεβρουάριο έγινε κατάληψη ενός εργοστασίου, αφού απορρίφθηκαν τα αιτήματα των εργατών για καλύτερες συνθήκες εργασίας. Σε συμπαράσταση, καπνεργάτες από άλλα εργοστάσια κατέλαβαν τους δικούς τους χώρους εργασίας. Στρατός και αστυνομία επενέβησαν ενάντια των μικρών συγκεντρώσεων σε διάφορα σημεία της πόλης. Στη διασταύρωση Εγνατίας και Βενιζέλου, στις 9 Μαΐου και ώρα 10:30, σκοτώθηκαν 11 άνθρωποι από αστυνομικά πυρά και πάρα πολλοί τραυματίστηκαν. Εμβληματική η παρακάτω φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στο φύλλο του Ριζοσπάστη της 10ης Μαΐου 1936, όπου εικονίζεται η μητέρα του αυτοκινητιστή Τάσου Τούση να θρηνεί τον γιο της, που πέθανε από τα αστυνομικά πυρά, φωτογραφία που ενέπνευσε τον Επιτάφιο του Γιάννη Ρίτσου. Αυτά τα γεγονότα θα αποτελούσαν αφορμή και δικαιολογία για την κατάλυση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και την επιβολή της δικτατορικής διακυβέρνησης από τον Ιωάννη Μεταξά, σε συνεργασία με τον βασιλιά Γεώργιο Β΄, την 4η Αυγούστου 1936.

Αν κάτι γεφυρώνει τους δύο παραπάνω φαινομενικά ανεξάρτητους πόλους της Πρωτομαγιάς είναι μια παράδοξη σύνδεση: το κυνήγι των «μαγισσών». Κυριολεκτικό, όσον αφορά τον θρησκευτικό πρωτομαγιάτικο πόλο, μεταφορικό όσον αφορά τον κοινωνικοπολιτικό. Κυρίως τον 16ο και τον 17ο αιώνα έχουμε τις διώξεις και θανατώσεις ανθρώπων που κατηγορήθηκαν για την πρακτική της μαγείας και που τόσο γλαφυρά αναπαρίστανται στην τσέχικη γιορτή της Πρωτομαγιάς. Τον 19ο και 20ό (και 21ο) αιώνα δε, έχουμε το μεταφορικό «κυνήγι» της εργατικής τάξης, όταν διεκδικούσε και (διεκδικεί) τα εργατικά της δικαιώματα.

Το κείμενο δεν θα μπορούσε να κλείσει, εν είδει υστερόγραφου, χωρίς τη μνημόνευση της εκτέλεσης των 200 Ελλήνων από τις δυνάμεις της γερμανικής Κατοχής, την 1η Μαΐου 1944 στην Καισαριανή. Μεταφέρθηκαν από το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, όπου και εκτελέστηκαν, ως αντίποινα για τον φόνο ενός Γερμανού στρατηγού και των τριών συνοδών του, στις 27 Απριλίου 1944, κοντά στους Μολάους Λακωνίας.

Πηγές:

Frazer, J. G. (1998), The Golden Bough: A Study of Magic and Religion, Oxford University Press.

Hutton, R. (1996), The Stations of the Sun: A History of the Ritual Year in Britain, Oxford University Press.

Scullard, H. H. (1981), Festivals and Ceremonies of the Roman Republic, London.

Simon, E. (1983), Festivals of Attica: An Archaeological Commentary, The University of Wisconsin Press.

Wunderli R. (1992), Peasant Fires: The Drummer of Niklashausen, Indiana University Press.

Κεφαλίδου Ε. (1996), Νικητής. Εικονογραφική μελέτη του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού, Θεσσαλονίκη.

Κωνσταντινίδης Ν. (2014), «Πτυχές του Καπνεργατικού Κινήματος από την Ξάνθη και την Βόρειο Ελλάδα: 1879-1936», Mare Ponticum 4: 31-45.

«A Conspectus on ‘Witch-Hunt’: Pointing Fingers at the Term’s History» (χ.χ.), Merriam-Webster

«The Haymarket Martyrs» (χ.χ.), Illinois Labor History Society

«Walpurgisnacht: The Last Days of Paganism in Germany» (χ.χ.), Maier-files

«Βαλπούργεια Νύχτα και Μουσική» (2018), Νότες, Μύθοι και Ελπίδα (30 Απριλίου)