In a Nutshell: Για τον Terry Pratchett, τον Shakespeare και τον υπαρξισμό του Discworld

Στερεοτυπικά, πλέον, υπάρχει η συμφωνία ότι στη Βρετανία κυριαρχεί το φλεγματικό και ειρωνικό χιούμορ. Αυτή η μορφή σάτιρας όπου δεν αφήνει κανέναν έξω από την κριτική, αλλά διατηρεί τη ‘’Βρετανική καθιερωμένη ευγένεια’’. Στη τακτική, δηλαδή, που εφαρμόζει πρακτικά τη φράση ‘’σε σφάζω με το γάντι’’, μέσα σε όλη τη συνολική παραδοξολογία της. Ένα ακόμα ιστορικό παράδοξο ίσως αποτελεί το γεγονός ότι στην Αγγλία έχουν υπάρξει οι πιο στερεοτυπικά συντηρητικές κυβερνήσεις, αλλά οι Άγγλοι συγγραφείς που αγαπήθηκαν περισσότερο από τον λαό ήταν εκείνοι που ροκάνιζαν με μανία το εκάστοτε κυρίαρχο σύστημα και την καθεστηκυία τάξη. Και, κυρίως, την επικρατούσα κοινωνική και πολιτική ηθική. Ο Άγγλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας William Shakespeare πρόβαλλε ως αδιαπραγμάτευτο δεδομένο ότι όλα τοποθετούνται μέσα στα όρια της ανθρώπινης φύσης, καθώς βασίζονται σε ορθές ή λανθασμένες επιλογές. Έτσι, ποτέ δεν μισείς εξολοκλήρου έναν Σαιξπηρικό κακό (με την έννοια του ‘’villain’’). Νιώθεις δέος, τρόμο, θυμό, περιέργεια, οίκτο, λύπηση, δικαιοσύνη ή συγχώρεση, αλλά σπάνια μίσος.

Τί σχέση έχουν όλα αυτά, όμως, με τον συγγραφέα σατιρικής λογοτεχνίας του φανταστικού, Sir Terry Pratchett; Η απάντηση δίνεται μέσα από το έργο του Pratcett, τον περιβόητο ‘’Δισκόκοσμο’’ (μ.τ.φ του όρου ‘’Discworld’’). Ο Δισκόκοσμος είναι ο φαντασιακός τόπος, όπου η Σαιξπηρική παράδοση πηγαίνει περίπατο με τον Tolkien, ο Chaucer παίζει dungeons and dragons με τους Monty Python και ο Dante πίνει κονιάκ με τους Rolling Stones. Ως αποτέλεσμα, ο Pratchett κατασκευάζει παρανοϊκές συγγραφικά οπερέτες, όπου τόσο ο χώρος όσο και οι ήρωες, χαρακτηρίζονται από ακραία ενδεχομενικότητα. Όλα είναι υπό κατασκευή, τίποτα δεν έχει καθορισμένη μορφή, άρα όλα είναι το ίδιο απίθανα και πιθανά να συμβούν ως γεγονότα. Και συνήθως συμβαίνουν, ή συμβαίνουν μέσω της μη πραγματικής ύπαρξής τους, γιατί ειλικρινά, τί νόημα θα είχε διαφορετικά;

Το πρώτο βιβλίο της σειράς, το ‘’Color of Magic’’, εκδόθηκε το 1983. Ο Pratchett δεν είχε σκοπό να συνεχίσει το βιβλίο σε sequel, πόσο μάλλον σε μια τεράστια σειρά που θα έφτανε τα 41 βιβλία. Με αυτό τον τρόπο, ο Δισκόκοσμος δεν είναι ένας εξαρχής κατασκευασμένος φανταστικός κόσμος, όπως συνήθως άλλων συγγραφέων του είδους, αλλά ένας εμπρόθετος κόσμος, όπου καινούρια κομμάτια και πτυχές προστίθενται συνεχώς σε κάθε βιβλίο. Ο συγκεκριμένος πλανήτης ακολουθεί την Ινδουϊστική αντίληψη ότι η γη είναι επίπεδη (ένας δίσκος, δηλαδή), η οποία απιθώνεται στη ράχη τεσσάρων ελεφάντων, ενώ οι ελέφαντες βρίσκονται πάνω στο καβούκι μιας τεράστιας θαλάσσιας χελώνας που κολυμπάει αιώνια στο διάστημα, τον Great A’ Tuin. Υπάρχει τεράστια διαφωνία μεταξύ των κατοίκων του Δισκόκοσμου για το βιολογικό και κοινωνικό φύλο του/της/το Great A’ Tuin. Και αντίστοιχες αιρέσεις και δόγματα.

Η Δομή του Discworld

Κεντρικό γεωγραφικό σημείο του Discworld, δηλαδή η τοποθεσία που λαμβάνουν χώρα οι περισσότερες ιστορίες, αποτελεί η εκκεντρική πόλη-κράτος Ankh–Morpork. Χωρίζεται σε δύο μέρη από τον Ποταμό Ankh (ο πιο μολυσμένος ποταμός του κόσμου), στα δυτικά στην πλούσια Ankh και στα ανατολικά στην πιο φτωχή Morpork. Στη Morpork υπάρχει μια ακόμα πιο ιδιαίτερη περιοχή, τα ‘’Shades’’, η πιο γνωστή φτωχογειτονιά, αλλά και η παραδοσιακή τοπική μήτρα της παρανομίας. Ο Pratchett περιγράφει την πόλη ως τόσο ζωντανή ‘’όσο ένας νεκρός σκύλος σε έναν λάκκο με τερμίτες’’. Η χωρική οργάνωση και η αρχιτεκτονική της Ankh–Morpork είναι σε αντιστοιχία με την πόλη του Λονδίνου. Οι περιγραφές του Pratchett για το αστικό και επαρχιακό τοπίο θυμίζουν πολύ το ζοφερό Λονδίνο του Charles Dickens και την κλειστοφοβική Αγγλική εξοχή της Jane Austen και της Emily Bronte.

Η πόλη διαστρωματώνεται μέσω συντεχνιών -τα Guilds– που ξεπερνούν τις 300. Με τη διαφορά ότι εδώ επιτρέπεται κάθε είδους συντεχνία, κάτι που είναι απαραίτητο για τη λειτουργία της πόλης (που σίγουρα δεν είναι εύρυθμη). Για παράδειγμα, σημαντικές συντεχνίες είναι των δολοφόνων (Assassin’s Guild) και των κλεφτών-διαρρηκτών (Thieve’s Guild). Στην Ankh–Morpork, όποιος σε κλέβει οφείλει πρώτα να σου επιδείξει την άδεια άσκησης επαγγέλματος. Δυστυχώς, σπάνια κάποιος προλαβαίνει να δει την όμορφη καλλιγραφία της άδειας επαγγέλματος από το Assassin’s Guild. Οι μόνοι που δεν χωράνε σε κάποια συντεχνία αλλά έχουν δημιουργήσει το δικό τους πανεπιστήμιο, είναι οι μάγοι. Μελετούν και διδάσκουν μαγεία στο Unseen University, ενίοτε καταστρέφοντας το κτίριο ή την ίδια την πόλη.

Ποιος κυβερνάει, επιτέλους, αυτό το κράτος; Εκείνος που δεν είναι μονάρχης καθώς ο ίδιος κατήργησε τη μοναρχία, εκείνος που εκλέχτηκε χωρίς συγκεκριμένες εκλογές, και που είναι ισόβιος Πατρίκιος (μ.τφ. του ‘’Patrician’’) της πόλης, κυρίως γιατί μετά από τόσα χρόνια δεν έχει τολμήσει να εμφανιστεί κανένας άλλος υποψήφιος για τη θέση. Αυτός είναι ο Lord Havelock Vetinari.

Ο συγκεκριμένος ήρωας είναι ο συνδυασμός όλων των Σαιξπηρικών villains σε έναν. Μόνο που στον Lord Vetinari δεν υπάρχει κανένα ίχνος ανθρωπιάς, σε κανένα απολύτως επίπεδο.

‘’Just by looking at him you could tell he was the sort of man you’d expect to keep a white cat, and caress it idly while sentencing people to death in a piranha tank;’’

Ο Δισκόκοσμος περιέχει και άλλα μέρη, όπως η οροσειρά Ramptops που φημίζεται ως κατοικία των θεών και εξέχουσα περιοχή μαγείας ή την αυτοκρατορία Klatch που θυμίζει αρκετά Αίγυπτο και Μέση Ανατολή όσον αφορά τον πολιτισμό, τη θρησκεία και τη ταξική δομή. Αυτές οι περιοχές αποτελούν κεντρικά σημεία αναφοράς σε κάθε βιβλίο του Pratchett, όπου ξεκινούν οι παρανοϊκές περιπέτειες των ηρώων, άλλοτε από επιλογή ή από συμπαντικά αστεία. Παρ’ όλα αυτά, ο Δισκόκοσμος έχει πέντε κύριες πλοκές, οι οποίες στηρίζονται είτε σε διαφορετικούς χαρακτήρες, είτε σε διαφορετικές ιστορικές καταστάσεις. Και τώρα πάμε στο πραγματικό ψητό.

Oι πλοκές του Discworld:

1) Ο Μάγος Rincewind:

Ο συγκεκριμένος μάγος είναι ο πρώτος κεντρικός χαρακτήρας που εισήγαγε ο Terry Pratchett στο πρώτο βιβλίο της σειράς. Είναι ένας αποτυχημένος μάγος, παλιός μαθητής του Unseen University, ο οποίος κατάφερε να επιφέρει πάνω του μια αιώνια κατάρα μόνιμης κακοτυχίας. Ανίκανος στη μαγεία, καταλήγει τις περισσότερες φορές να γίνεται περίγελος, ακόμα και όταν αυτός σώζει την κατάσταση, καθώς συνήθως δεν του αναγνωρίζεται ποτέ. Ο Rincewind έχει μετατρέψει τη δειλία του σε προσωπική φιλοσοφία ζωής. Και ενώ βρίσκεται μόνιμα κυνηγημένος από τα ΠΑΝΤΑ (από τον Θάνατο μέχρι Λαβκραφτικά τέρατα), πιστεύει ακράδαντα ότι η μόνη λύση είναι να τρέξεις όσο πιο μακριά γίνεται από ό,τι σε κυνηγάει. Μέχρι και να πέσεις, κυριολεκτικά, από την άκρη του κόσμου.

2) Ο ΘΑΝΑΤΟΣ:

Καλύτερα, η ανθρωπομορφική προσωποποίηση του Θανάτου. Πρόκειται για την κλασική φιγούρα του σκελετού με το μαύρο μανδύα και το δρεπάνι. Ο Θάνατος του Terry Pratchett μιλάει πάντα σε κεφαλαία γραμματοσειρά, αλλά καθώς δεν έχει φωνητικές χορδές, οι λέξεις του σχηματίζονται απευθείας στο μυαλό του συνομιλητή. Αποτελεί ένα βασικό κομμάτι της υπαρξιακής αναζήτησης μέσα στα βιβλία της σειράς, καθώς η δουλειά του να κόβεις το νήμα της ζωής δεν είναι και πολύ κοινωνική ενασχόληση και επίσης, ούτε ο ίδιος γνωρίζει τι υπάρχει μετά. Είναι ορατός κυρίως από τους ετοιμοθάνατους και τα αιλουροειδή, αλλά και από μερικούς θνητούς που επέλεξε να κάνει παρέα για να ξεφύγει από τη μοναχική, κυνική ύπαρξή του. Μερικές φορές του έρχεται να τα παρατήσει όλα και να γίνει ροκ σταρ, αλλά αυτό επιφέρει διάφορες επιπλοκές στον ‘’πραγματικό’’ κόσμο. Πρωτοεμφανίζεται στο βιβλίο ‘’Mort’’ (1987) ως ξεχωριστός χαρακτήρας, αλλά προφανώς έχει μικρές εμφανίσεις σε όλη την υπόλοιπη σειρά, αφού κανένας δεν μπορεί να αποφύγει τον Θάνατο. Ή μήπως μπορεί;

3) Οι Μάγισσες του Lancre:

Α, οι αγαπημένες μου. Οι τρεις μάγισσες του Lancre, του παραδοσιακού χωριού μέσα στα βουνά των Ramtomps, βόρεια της Ankh–Morpork. Πρωτοεμφανίζονται στο βιβλίο ‘’Equal Rites’’ το 1987. Αυτές είναι η Granny Weatherwax, η Nanny Ogg, η Magrat Garlick και, αργότερα, η Agnes Nitt. Οι μάγισσες σπάνια, όμως, κάνουν πραγματική μαγεία με ξόρκια, αλλά συνήθως χρησιμοποιούν τη κοινή λογική (το ονομάζουν ‘’headology’’) μέσα σε έναν κόσμο που πάσχει από δεισιδαιμονία, θρησκοληψία, φοβία του αγνώστου και fake news. Ιδιαίτερες προσωπικότητες η καθεμιά τους, μου θυμίζουν το κλασικό σκετς των Monty Python για τις Pepperpot Ladies. Κυνικές και αδυσώπητα ειρωνικές, σκληρές με όσους χρειάζεται, αλλά στοργικές κατά βάθος, συνήθως κάθονται στα αγροτόσπιτα τους και βοηθάνε κατοίκους της περιοχής με ρευματικούς πόνους ή με δερματικά εξανθήματα, μέχρι να χρειαστεί να φύγουν από εκεί για να σώσουν τον κόσμο. And then all Hell breaks loose.

4) Ο Captain Vimes και το Night Watch:

Επιστρέφουμε πάλι στην Ankh–Morpork. Το Night Watch, αποτελεί τη Βραδινή Περίπολο της πόλης, είναι δηλαδή τμήμα της αστυνομίας. Το γεγονός, όμως, η συγκεκριμένη πόλη είναι γνωστή για τους διαβόητους εγκληματίες, σε συνδυασμό με το ότι αυτοί οι εγκληματίες είναι νόμιμα επικυρωμένοι από τα Guilds τους, η βραδινή περίπολος ήταν σχετικά αχρείαστη για πολλά χρόνια και απαρτιζόταν από αστυνόμους με δυσμενή μετάθεση ή παλιούς μικρό-εγκληματίες προς συμμόρφωση. Το Night Watch αλλάζει όταν τα ηνία λαμβάνει ο Captain Samuel Vimes. Ο συγκεκριμένος αστυνόμος θα αναλάβει την εξυγίανση και ανά-διαμόρφωση του Night Watch σε ‘’σοβαρό’’ αστυνομικό τμήμα, έχοντας το όραμα να βάλει σε κάποια τάξη την εντροπία της πόλης. Αν και άσπονδος εχθρός με τον Lord Vetinari, αναγκάζονται να υπομένουν ο ένας τον άλλον, και μερικές φορές να συνεργάζονται. Ως φιγούρα θυμίζει αρκετά ήρωα detective από noir αστυνομικό μυθιστόρημα, καθώς έχει αμφίβολο παρελθόν (γεννήθηκε και μεγάλωσε στα ‘’Shades’’) και κατέχει όλα τα στοιχεία χαρακτήρα που έχει ζυμωθεί με την ‘’πιάτσα’’. Επίσης, ενίοτε παρασέρνεται στον αλκοολισμό. Πρωτοεμφανίζεται στο βιβλίο ‘’Guards! Guards!’’ το 1989, ενώ το παρελθόν του γίνεται γνωστό στο βιβλίο ‘’Night Watch’’ το 2002. Στο δεύτερο βιβλίο γίνεται σαφής παραλληλισμός με τον αντίστοιχο πίνακα του Rembrandt, ‘’Η Βραδινή Περίπολος’’ (1642). Όλοι οι ήρωες που εμφανίζονται σχηματίζουν μια αντιστοιχία με όσους εμφανίζονται στον πίνακα.

5) Η Βιομηχανική Επανάσταση στο Δισκόκοσμο:

Ακριβώς αυτό που φαντάζεστε, ή και όχι. Κάθε βιβλίο από τη Βιομηχανική Επανάσταση εισάγει στον Δισκόκοσμο μια νέα τεχνολογία, συνυφασμένη συνήθως με κάποια σταδιακή οργάνωση της οικονομίας προς τη μονοπωλιακή κεφαλαιοκρατία. Έτσι, λοιπόν, ο κινηματογράφος και το Hollywood, το ταχυδρομείο, η κυκλοφορία του τύπου, ή η ατμομηχανή είναι λίγες από τις εφευρέσεις που θα ταράξουν για ακόμα μια φορά το Δισκόκοσμο, μέσω διαφόρων τυχοδιωκτικών χαρακτήρων που θέλουν να κερδίσουν γρήγορα χρήματα και δόξα. Ταυτόχρονα, εισάγονται πολλά τεχνολογικά μικρό-αντικείμενα, όπως για παράδειγμα ο ‘’εικονογράφος’’ (μ.τ.φ του ‘’iconograph’’), μια πρότυπη φωτογραφική μηχανή, όπου μέσα στο κουτί κατοικεί μόνιμα ένα δαιμόνιο (‘’imp’’) που παγώνει την εκάστοτε εικόνα. Ο Pratchett σατιρίζει το μετά-μοντέρνο κόσμο ιδιοφυώς μέσα από τα συγκεκριμένα arcs, μην αφήνοντας τίποτα να ξεφύγει από την κριτική πένα του. Αν και οι διάφορες τεχνολογικές εφευρέσεις και αλλαγές εμφανίζονται κατά καιρούς σε όλα τα βιβλία, η κύρια σειρά με αυτή την πλοκή ξεκινάει από το ‘’Moving Pictures’’ το 1990.

Αυτές είναι οι κύριες πλοκές και οι κεντρικοί χαρακτήρες που στοιχειοθετούν τον Δισκόκοσμο. Εκτός αυτών, η συγκεκριμένη σειρά έχει άπειρους μικρούς και μεγάλους χαρακτήρες, διαφόρων ειδών (από λυκάνθρωπους αστυνόμους μέχρι ζόμπι δικηγόρους), οι οποίοι εμφανίζονται σε διάφορες στιγμές είτε για να σώσουν είτε για να διαλύσουν εντελώς μια συγκυρία. Ο Terry Pratchett δημιουργεί ποικίλα Σαιξπηρικά σενάρια, όπου κυριαρχεί το μοτίβο της ανθρώπινης κωμικότητας ως αποτέλεσμα της ροπής του ανθρώπου να γίνεται πάντα θύμα των ίδιων του των ψευδαισθήσεων. Επίσης, ποτέ δεν αντλεί τη σάτιρά του από μεμονωμένα άτομα, παρά συνολικά από το ανθρώπινο (και μη) είδος και τις ουσιώδεις αντιφάσεις του.

Σε κάθε περίπτωση, πράγματι Pratchett ποτέ δεν τα βάζει με το σύστημα αυτό κάθε αυτό, αλλά ανήκει σε εκείνους τους συγγραφείς που το ροκανίζουν εκ των έσω, κριτικάροντας τα ιλαροτραγικά φαινόμενα που γεννάει το καπιταλιστικό σύστημα. Κατά βάσιν, αγαπάει τους ήρωες του και προσπαθεί να τους προσφέρει τα εργαλεία σωτηρίας τους όταν βρίσκονται σε κίνδυνο. Η οποιαδήποτε μακαβριότητα περνάει περισσότερο υπό το πρίσμα του μαύρου χιούμορ και της συνολικής κριτικής, παρά αντιμετωπίζεται ως φαινόμενο αυτό καθ’ αυτό. Τοιουτοτρόπως αντιμετώπισε και ο ίδιος το γεγονός ότι διαγνώστηκε το 2007 με τη νόσο του Alzheimer.

Με χιούμορ, κριτική, συναισθηματισμό και κινητοποίηση. Κινητοποίηση τόσο για την ίδια τη νόσο όσο και για το δικαίωμα της ευθανασίας σε όσους ανθρώπους έχουν διαγνωστεί με μη αναστρέψιμες ασθένειες και προτιμούν την επιλογή του νόμιμου εθελούσιου θανάτου, αντί της αυτοκτονίας. Υποστήριζε θερμά ότι το δικαίωμα στον θάνατο είναι εξίσου σημαντικό όσο το δικαίωμα της ζωής. Έτσι και αλλιώς, ο Θάνατος ήταν ακόμα ένας καλός του φίλος.