Στις 17 Ιουνίου 2020, η Wizards of the Coast (WOTC), η εταιρεία στην οποία ανήκει το Dungeons & Dragons από το 1997, εξέδωσε μια ανακοίνωση με τίτλο «Diversity and Dungeons & Dragons». Σύμφωνα με την εταιρεία, το D&D μας διδάσκει ότι «η διαφορετικότητα είναι δύναμη», καθώς οι ομάδες των παικτών χρειάζονται πολλών ειδών χαρακτήρες για να ξεπεράσουν τις προκλήσεις του παιχνιδιού. Ως εκ τούτου, υποστηρίζεται, το παιχνίδι πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο συμπεριληπτικό. Αυτός είναι και ένας από τους στόχους της πιο πρόσφατης έκδοσης του παιχνιδιού, όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση.
Πράγματι διαβάζοντας το Player’s Handbook της 5ης έκδοσης του παιχνιδιού, οι άνθρωποι αναφέρονται ως η πιο ποικιλόμορφη φυλή –εν αντιθέσει με ξωτικά, νάνους κτλ. Το στοιχείο αυτό βέβαια απαντάται και στις παλαιότερες εκδόσεις, αλλά η βασική διαφορά έγκειται στο ότι στην 5η έκδοση οι άνθρωποι δεν περιγράφονται αλλά επιπλέον απεικονίζονται έτσι. Στα όμορφα σκίτσα και στις περιγραφές που συνοδεύουν το βιβλίο συναντάμε κάθε εκδοχή ανθρώπου, κάθε χρώμα, κάθε φύλο, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι σε προηγούμενες εκδόσεις. Επιπλέον, είναι η πρώτη έκδοση που ρητά και σαφέστατα δίνει χώρο σε ομοφυλόφυλα και τρανς άτομα. Στις οδηγίες για τη δημιουργία χαρακτήρα διαβάζουμε:
Μπορείτε να παίξετε ένα αρσενικό ή θηλυκό χαρακτήρα, χωρίς ιδιαίτερα πλεονεκτήματα ή αδυναμίες. Σκεφτείτε πώς ο χαρακτήρας σας εναρμονίζεται ή όχι με τις ευρύτερες πολιτισμικές προσδοκίες σχετικά με το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Δε χρειάζεται να περιοριστείτε σε δυαδικές αντιλήψεις για το φύλο… Μπορείτε επίσης να παίξετε μια γυναίκα που προσδιορίζει τον εαυτό της ως άνδρα, έναν άνδρα που νιώθει παγιδευμένος σε γυναικείο σώμα, ή μια γυναίκα νάνο με μούσι που μισεί να την περνάνε για άντρα. Στο ίδιο πνεύμα, ο σεξουαλικός προσανατολισμός του χαρακτήρα σας είναι δική σας απόφαση.
Τέλεια. Άψογα. Το D&D είναι ένα συμπεριληπτικό παιχνίδι και έτσι πρέπει να είναι. Η ανακοίνωση όμως πάει τα πράγματα ένα βήμα παραπέρα. Αναφέρεται στο γεγονός ότι κατά τα προηγούμενα χρόνια πολλές φυλές στο D&D, ιδίως τα Orc και τα Drow (σκοτεινά Ξωτικά με μαύρο δέρμα), απεικονίζονταν ως «τερατώδεις και μοχθηρές», «με περιγραφές που θυμίζουν έντονα τον τρόπο με τον οποίο εξευτελίζονται εθνοτικές ομάδες στον πραγματικό κόσμο». Η WOTC ανακοινώνει λοιπόν την πρόθεσή της να το αλλάξει αυτό. Και κάπου εδώ αρχίζει ο γενικευμένος παραλογισμός.
Η ανακοίνωση κάνει τον γύρο του διαδικτύου, φτάνει σε κάθε λάτρη του Φανταστικού και των παιχνιδιών ρόλων. Η ιστορική συγκυρία των εξεγέρσεων με αφορμή τη ρατσιστική δολοφονία του George Floyd κάνει την είδηση επίκαιρη. Άλλωστε, αν και η ανακοίνωση δεν αναφέρεται στα πρόσφατα γεγονότα, είναι σαφές ότι επηρεάζεται από αυτό το κλίμα. Οι αντιδράσεις της κοινότητας ποικίλουν. Η alt-right ιαχές ηχούν και πάλι κατηγορώντας τους συγγραφείς ότι καταστρέφουν το παιχνίδι και τη μυθολογία του, ότι υπηρετούν την ατζέντα της πολιτικής ορθότητας για να κάνουν το χατίρι των social justice warriors. Άλλοι χαίρονται που θα μπορούν πιο εύκολα να παίξουν τους χαρακτήρες που θέλουν και απορρίπτουν όσους διαφωνούν ως ρατσιστές και μισάνθρωπους, άλλοτε ορθώς, άλλοτε με μια δόση υπερβολής. Μια τρίτη, πιο ψύχραιμη κατηγορία απαντά ότι «είναι απλά ένα παιχνίδι» και ότι οι αλλαγές αυτές είναι μια χαρά αλλά χωρίς νόημα, αφού έτσι κι αλλιώς, εδώ και χρόνια, κάθε ομάδα παικτών άλλαζε το παιχνίδι όπως ήθελε.
Θα το πω κοφτά. Και οι τρεις ομάδες έχουν άδικο. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η ανακοίνωση της WOTC είναι υποκριτική και χυδαία. Απλά εκμεταλλεύεται το κλίμα, τους αγώνες κατά του ρατσισμού, την ταξική εξέγερση στις ΗΠΑ και στην τελική τον ίδιο το θάνατο του George Floyd, χωρίς καν να αναφέρει το όνομά του, για να ανεβάσει λίγο τις πωλήσεις. Είναι δομικό στοιχείο αυτών των πολυεθνικών εταιριών. Πουλάνε ό,τι πουλάει. Στην προκειμένη η WOTC πουλάει αντιρατσισμό.
Ο αντιρατσισμός που πουλάει η WOTC δε διαφέρει και πολύ από αυτόν της Nike ή οποιασδήποτε άλλης πολυεθνικής εταιρείας. Είναι επιφανειακός, ρηχός και εν τέλει κενός, καθώς αποτελεί εμπόρευμα και όχι πολιτικό πρόταγμα. Ωστόσο, επειδή επηρεάζει άμεσα το παιχνίδι, μας αναγκάζει να σκεφτούμε πάνω στο ρατσισμό σε σχέση με το παιχνίδι και εντός του παιχνιδιού. Αν όμως θέλουμε να σκεφτούμε σοβαρά πάνω στα ζητήματα του ρατσισμού και του αντιρατσισμού, του αποκλεισμού και της συμπερίληψης στο D&D, πρέπει πρώτα να κάνουμε τρεις βασικές παραδοχές.
Παραδοχή πρώτη: Δεν υπάρχει ένα D&D. Υπάρχουν πολλά. Υπάρχουν πολλές εκδοχές του παιχνιδιού και πολλοί φανταστικοί κόσμοι στους οποίους αυτό διαδραματίζεται, φτιαγμένοι είτε από συγγραφείς και εταιρείες, είτε από τους ίδιους τους παίκτες. Άρα, σε κάθε κόσμο, σε κάθε εκδοχή, κάθε λαός και κάθε φυλή μπορεί να απεικονίζονται διαφορετικά. Για παράδειγμα, σε έναν κόσμο τα Drow μπορεί να είναι απλά μια από τις υποκατηγορίες των Ξωτικών, ενώ σε κάποια άλλη περίπτωση μπορεί να είναι Ξωτικά διεφθαρμένα και μεταλλαγμένα από σκοτεινή μαγεία.
Παραδοχή δεύτερη: Σε πολλούς από αυτούς τους κόσμους η μανιχαϊστική αντίληψη για τη σύγκρουση του Καλού με το Κακό δεν είναι απλά αντίληψη αλλά απτή πραγματικότητα. Υπάρχουν κοσμικές δυνάμεις του Καλού και του Κακού, όπως και του Νόμου και του Χάους που συγκρούονται διαρκώς. Αυτό επιδρά στους κανόνες του παιχνιδιού, αλλά και στις ιστορίες που μοιράζονται οι παίκτες. Σε άλλους κόσμους, μπορεί να υπάρχουν περισσότερες γκρίζες ζώνες και λιγότερες απόλυτες αλήθειες. Στην πρώτη περίπτωση όμως, αν τα Orc θεωρούνται φύσει κακά, τότε δεν μπορούμε απλά να το αλλάζουμε αυτό. Θα ήταν σαν να αναθεωρούμε τα βιβλία του Τόλκιν και να λέμε ότι υπάρχουν κοντά Ξωτικά στη Μέση-Γη, ενώ ο δημιουργός του φανταστικού αυτού κόσμου έχει γράψει ότι τα Ξωτικά του είναι όλα ψηλά σε σχέση με τους ανθρώπους.
Παραδοχή τρίτη: Η λέξη φυλή δεν έχει την ίδια έννοια στους κόσμους του D&D με αυτήν που έχει στον πραγματικό κόσμο. Στον πραγματικό κόσμο υπάρχει μόνο μία φυλή: η ανθρώπινη. Ωστόσο, για συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους αναπτύχθηκαν μια σειρά από αντιεπιστημονικές αντιλήψεις, ρατσιστικές και μισάνθρωπες, που μιλούσαν για πολλές φυλές, ανώτερες και κατώτερες. Στους φανταστικούς κόσμους όμως, η έννοια φυλή (race) αναφέρεται σε κάτι άλλο. Περιγράφει τις νοήμοντες μορφές ζωής, οι οποίες είναι συνήθως πολλές. Άνθρωποι, Νάνοι, Ξωτικά, Ορκς και άλλοι λαοί εμφανίζονται στα παιχνίδια μας και γεμίζουν τη φαντασία μας με εικόνες. Πρέπει λοιπόν να καταλάβουμε, ότι οι φανταστικοί αυτοί κόσμοι, αν και αντλούν από την πραγματικότητα, έχουν αποκτήσει πλέον τη δική τους γλώσσα, το δικό τους εννοιολογικό σύμπαν. Αν αυτό φυλακιστεί στις αντιφάσεις του πραγματικού κόσμου, τότε γλιτώνουμε ίσως από τον κίνδυνο να αναπαράγουμε άθελά μας μια σειρά από αδικίες, διακρίσεις και αποκλεισμούς, χάνουμε όμως και τη δυνατότητα να τις αποδομήσουμε. Διότι το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές φυλές στο D&D, φυλές με την έννοια του intelligent species, είναι τελικά βαθιά αντιρατσιστικό και ανθρωπιστικό. Ένας κόσμος όπου οι άνθρωποι δεν είναι μόνοι τους, αλλά περιβάλλονται από άλλα νοήμοντα όντα, με τα οποία άλλοτε συγκρούονται και άλλοτε συνεργάζονται, είναι ένας κόσμος όπου σε μεγάλο βαθμό η ανθρωπότητα ενοποιείται.
Αφού διευκρινίσουμε όμως τα στοιχειώδη, οφείλουμε να μην εθελοτυφλούμε και να σκεφτούμε κριτικά πάνω στο παιχνίδι που αγαπάμε. Η μυθολογία του D&D συγκροτήθηκε ιστορικά και βασίστηκε μεταξύ των άλλων και σε μια σειρά από στερεοτυπικές αντιλήψεις, φυλετικές και έμφυλες. Αυτό μπορεί να αποδοθεί χονδροειδώς σε δύο παράγοντες. Από τη μία, στο γεγονός ότι τα επιτραπέζια παιχνίδια ρόλων στη μεταπολεμική Αμερική δημιουργήθηκαν από νεαρούς λευκούς, σχεδόν αποκλειστικά άνδρες, της μεσαίας τάξης και σε τέτοιους απευθύνονταν. Από την άλλη, το D&D, ως προς τις ιστορίες του, την εικονογραφία και τις λέξεις του, βασιζόταν από την αρχή ως επί το πλείστον σε πολύ συγκεκριμένες λογοτεχνικές και μυθολογικές παραδόσεις του δυτικού κόσμου: στην επική λογοτεχνία και ποίηση της Ευρώπης (πχ. Beowulf, The Song of the Nibelungs) και στην επική φαντασία του πρώτου μισού του 20ού αιώνα (The Lord of the Rings).
Αυτές οι ιστορίες, αλλά και οι ευρύτερες κυρίαρχες αντιλήψεις της εποχής, γέμισαν τους φανταστικούς κόσμους με εικόνες πολύ συγκεκριμένες. Ο γενναίος ιππότης, λευκός ξανθός και μυώδης. Η αδύναμη πριγκήπισσα που περιμένει τη σωτηρία. Ο δυνατός αλλά μάλλον χαζός και σίγουρα απολίτιστος βάρβαρος πολεμιστής. Ακόμα και στις μη ανθρώπινες φυλές οι εικόνες έφεραν από πολύ νωρίς τέτοια χαρακτηριστικά. Οι γενναίοι και έντιμοι νάνοι, συνήθως έμοιαζαν με βορειοευρωπαίους και Βίκινγκς (από αυτές τις μυθολογίες προέρχονταν άλλωστε), ενώ οι μοχθηρές φυλές όπως τα Ορκ απεικονίζονταν πολιτισμικά με ένα τρόπο που θύμιζε ανησυχητικά λαούς της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της Ασίας, αναπαράγοντας στους φανταστικούς κόσμους την αποικιοκρατική ματιά που κυριαρχεί στον πραγματικό.
Οι φανταστικοί κόσμοι όμως αλλάζουν, όπως αλλάζει και ο πραγματικός. Η φανταστική λογοτεχνία είναι πολύ πιο συμπεριληπτική σήμερα απ’ ότι ήταν πριν από 50 χρόνια. Ήδη από τη δεκαετία το 1970, η Ούρσουλα Λε Γκεν, στο Έπος της Γαιοθάλασσας, μας έδωσε έναν από τους πρώτους κόσμους όπου οι άνθρωποι έχουν κυρίως σκούρο δέρμα. Το δεύτερο βιβλίο της σειράς, Oι Τάφοι του Ατουάν, ήταν επίσης ένα από τα πρώτα βιβλία του είδους με γυναίκα πρωταγωνίστρια και σίγουρα το πρώτο που αναμετρήθηκε τόσο τολμηρά και ριζοσπαστικά με ζητήματα φύλου, σεξουαλικότητας και έμφυλης εξουσίας. Στις πέντε δεκαετίες από την έκδοση του πρώτου βιβλίου της Γαιοθάλασσας, η λογοτεχνία του φανταστικού έχει αλλάξει πολύ. Περιλαμβάνει πλέον πολλών ειδών ιστορίες και εμπνέεται από την ιστορία και τον πολιτισμό πολλών λαών και όχι μόνο των λευκών ευρωπαίων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το πρόσφατο Black Leopard, Red Wolf, του Marlon James, ο κόσμος του οποίου είναι βασισμένος στην ιστορία, την παράδοση και τη μυθολογία της Αφρικής.
Πολλά έχουν αλλάξει και στους φανταστικούς κόσμους του D&D. Δε θα μπορούσε να έχει γίνει αλλιώς βέβαια, καθώς το D&D έχει αποκτήσει ένα πολύ ευρύτερο κοινό πλέον και όχι μόνο λευκούς άνδρες από τις ΗΠΑ. Και το D&D είναι ένα παιχνίδι που φτιάχνεται σε μεγάλο βαθμό από τους παίκτες, ίσως περισσότερο κι απ’ ότι φτιάχνεται από τις εταιρίες. Καθώς λοιπόν φτιάχνεται από τους ανθρώπους και καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαφορετικού φύλου, χρώματος, σεξουαλικού προσανατολισμού και θρησκείας, παίζουν το παιχνίδι, πολλές από τις συμβάσεις και τα στερεότυπα των φανταστικών κόσμων τίθενται υπό αμφισβήτηση. Αυτό ευτυχώς θα συνεχίσει να συμβαίνει όσο οι άνθρωποι παλεύουν ενάντια στις διακρίσεις.
Άρα, ρωτάω τον εαυτό μου, ποιο είναι το πρόβλημα; Το πρόβλημα βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο η WOTC επιλέγει να διαχειριστεί το θέμα. Στη σχετική ανακοίνωση της εταιρείας, αναφέρεται η έκδοση δύο βιβλίων, στα οποία τα Orc και τα Drow αναπαρίστανται ως σύνθετοι πολιτισμοί, με ηθική και πολιτισμική ποικιλομορφία. Πρόκειται για τα Eberron: Rising from the Last War και Explorer’s Guide to Wildemount. Εδώ πρόκειται για την απόλυτη υποκρισία. Τα δύο αυτά βιβλία αναφέρονται σε δύο φανταστικούς κόσμους, το Eberron του Keith Baker και το Wildemount του Matt Mercer. Οι δύο αυτοί κόσμοι εξαρχής γράφτηκαν έτσι ώστε τα Orc στην πρώτη περίπτωση και τα Drow στην δεύτερη να μην είναι πλάσματα του Κακού, αλλά αντίθετα, να αποτελούν λαούς και πολιτισμούς με ήθη και έθιμα που ποικίλουν όπως και αυτά των ανθρώπων. Ο κόσμος του Eberron μάλιστα υπάρχει ήδη από το 2004, ενώ η ιδέα των Drow ως μια φυλή που μπορεί να ξεφύγει από το Κακό και να επιλέξει ελεύθερα το δρόμο της υπάρχει από το 1990, με την ιστορία του ηρωικού Drizzt Do’Urden.
Κατά τη γνώμη μου λοιπόν, το θέμα δεν βρίσκεται στην ύπαρξη «Καλών» και «Κακών» φυλών. Αυτό διαφέρει σε κάθε φανταστικό κόσμο. Μπορεί στον ένα κόσμο τα Orc να είναι ευγενείς άγριοι και σε κάποιον άλλον να είναι άμυαλα πλάσματα που υπηρετούν ένα μοχθηρό θεό. Το θέμα βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο διάφοροι πραγματικοί λαοί, κουλτούρες και πολιτισμοί αναπαρίστανται στους διάφορους κόσμους του D&D. Δυστυχώς εδώ και καιρό, οι περισσότεροι ανθρώπινοι λαοί στο D&D και γενικά στη φαντασία εμπνέονται από το λευκό δυτικό πολιτισμό. Οι ελάχιστοι που εμπνέονται από λαούς της Αφρικής, της Ασίας, ή από οποιοδήποτε άλλον μη δυτικό παράδειγμα, είναι γεμάτες από μάλλον υποτιμητικά στερεότυπα. Σε αυτό το επίπεδο, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι είναι πολύ θετική και σε σωστή κατεύθυνση η απόφαση της WOTC να διαχειριστεί στο μέλλον τους Vistani (φανταστικό λαό ανθρώπων, βασισμένο εν πολλοίς στους Ρομά), με τη βοήθεια ειδικών στον πολιτισμό των Ρομά, ώστε να αποφευχθούν οι όποιες ρατσιστικές αναπαραστάσεις.
Κλείνοντας, πρέπει να είναι ζητούμενο για τους φανταστικούς μας κόσμους, όχι όλοι οι φανταστικοί λαοί να είναι απαραίτητα ίσοι, αλλά όλοι οι πραγματικοί λαοί να αναπαρίστανται ισότιμα, χωρίς να αναπαράγεται στο παιχνίδι ο ρατσισμός του πραγματικού κόσμου. Προφανώς αυτό δεν μπορεί να γίνει από τη μία μέρα στην άλλη. Χρειάζεται συνεχής προσπάθεια από την κοινότητα, αλλά και από τους συγγραφείς, καθώς και εμπλοκή περισσότερων μη-λευκών ανθρώπων στη διαδικασία παραγωγής των παιχνιδιών. Επιπλέον, χρειάζεται δουλειά, όχι μόνο στα παιχνίδια ρόλων, αλλά ευρύτερα στη μυθοπλασία του φανταστικού και πάνω απ’ όλα χρειάζεται η επίγνωση ότι οι φανταστικοί μας κόσμοι δεν μπορούν να αποσυνδεθούν πλήρως από τον πραγματικό κόσμο που ζούμε και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σε αυτόν. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι ευκαιριακές ανακοινώσεις όψιμου αντιρατσισμού της WOTC, όχι απλά δεν αρκούν, αλλά μάλλον λειτουργούν αποπροσανατολιστικά, ευτελίζοντας το θέμα.
Social Links: