Στην κορύφωση της τρίτης πράξης στη Δουνκέρκη, ο διοικητής του στόλου Bolton (Kenneth Branagh) αναφωνεί τη λέξη «Ελπίδα» βλέποντας τα μικρά ιδιωτικά πλοία να πλησιάζουν προς βοήθεια των αποκλεισμένων βρετανικών δυνάμεων στην περιοχή της Δουνκέρκης. Στην έτερη βρετανική παραγωγή που συμμετέχει στα φετινά βραβεία της Αμερικάνικης Ακαδημίας, το Η πιο σκοτεινή ώρα, ο πρωθυπουργός Churchill κατεβαίνει από το αμάξι του και παίρνει για πρώτη φορά στη ζωή του το μετρό με σκοπό να ρωτήσει τους πολίτες για το τι πρέπει να κάνει με την υπόθεση της ναζιστικής επίθεσης λίγο πριν προβεί στο διάσημο λόγο του στη Βουλή των Αντιπροσώπων περί «μη παράδοσης», με τον οποίο κλείνει η ταινία.
Ενόψει του επικείμενου Brexit, δύο ταινίες με πλατιά απήχηση στο κοινό και τους κριτικούς, δημιουργημένες από δύο καταξιωμένους σκηνοθέτες ασχολούνται, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο, με τη δραματική προσπάθεια οπισθοχώρησης και απεγκλωβισμού των βρετανικών δυνάμεων από τις ακτές της Γαλλίας με σκοπό την υπεράσπιση της χώρας έναντι της γερμανικής επιδρομής. Στη συλλογική εθνική μνήμη η επιχείρηση διάσωσης στη Δουνκέρκη ενέχει θέση μνημείου ανθεκτικότητας του βρετανικού λαού εναντίον της απόπειρας εξανδραποδισμού του. Στην εκστρατεία υπέρ του Brexit, o Boris Johnson και το υπόλοιπο επιτελείο των Τόρηδων που προπαγάνδιζε την έξοδο της χώρας από την ΕΕ έκανε λόγο για το «To Πνεύμα της Δουνκέρκης» (Dunkirk Spirit) που σηματοδοτεί η ψήφος υπέρ του Brexit.
Όμως ποιο είναι το νήμα το οποίο συνδέει δύο ταινίες μυθοπλασίας με την απόφαση ενός λαού να διακόψει τους οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς του με την υπόλοιπη Ευρώπη; Πως αυτά τα φιλμ με ιστορία που τοποθετείται στις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συνθέτουν, αναπαριστούν και προβάλλουν μια Βρετανία αποκομμένη και στραμμένη στην «εξαίσια απομόνωση» (splendid isolation) της;
Τα πολιτικά αποτελέσματα της τέχνης οφείλουν να εξετάζονται πάντα εντός των συμφραζομένων της στιγμής. Στην κινηματογραφική μυθοπλασία επιλέγονται όσες πληροφορίες μοιάζουν σημαίνουσες τη χρονική στιγμή που πραγματοποιείται το έργο. Εδώ τα ηνία αναλαμβάνει το παρόν και όχι το παρελθόν. Άλλωστε μετά το τέλος του Ά Παγκοσμίου Πολέμου οι καταγγελτικές ταινίες για την ιστορία του παρελθόντος εξαφανίζονται εντελώς: έκτοτε η αμφισβήτηση θα αφορά κυρίως το παρόν. Η ιστορική μυθοπλασία, στην κινηματογραφική της μορφή, επεξεργάζεται με αυτό το τρόπο τα ιστορικά γεγονότα, ιδιαίτερα αυτά που αναπαριστούνται σε ταινίες με θέμα ιστορικές στιγμές και πρόσωπα του εθνικού παρελθόντος.
Ο Nolan και ο Wright είχαν δρομολογήσει την παραγωγή των ταινιών τους τουλάχιστον δύο χρόνια πριν το δημοψήφισμα. Ο Nolan μάλιστα είχε ψύχωση με τη δημιουργία της Δουνκέρκης από τη δεκαετία του 1990. Η απόσταση μεταξύ των δυο γεγονότων δεν αναιρεί το συσχετισμό μεταξύ τους. Η συζήτηση για την έξοδο ή μη της Βρετανίας από τους κόλπους της ΕΕ αναζωπυρώθηκε και εισχώρησε δυναμικά στη δημόσια σφαίρα από την άνοδο του UKIP, πρώτα στις ευρωεκλογές και στη συνέχεια στις εθνικές εκλογές. Σε ένα τέτοιο κλίμα έντονων αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων γεννήθηκαν τα φιλμ των δύο Άγγλων δημιουργών.
Στην ιστορική μυθοπλασία είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τα ιστορικά γεγονότα και τις λεπτομέρειες που επιλέγει να αναδείξει ή να αποκρύψει ο σκηνοθέτης. Ακόμα, τις πηγές που χρησιμοποιεί, την πιστότητα στην αναπαράσταση των γεγονότων, τα φανταστικά γεγονότα που προσθέτει και τέλος τη «ματιά» με την οποία κρίνει την ιστορία.
O Nolan στην κατασκευή της Δουνκέρκης είχε την «ευελιξία» που είχε ο Eisenstein στο Θωρηκτό Ποτέμκιν, καθώς οι ιστορικές αναφορές και οι καταγεγραμμένες μαρτυρίες για τα ιστορικά συμβάντα, στα οποία στηρίχτηκαν οι ταινίες, είναι λιγοστές και περιορισμένες. O Eisenstein αναφέρει το 1925 ότι η ιστορία του Ποτέμκιν και της Επανάστασης του 1905 έχουν ξεχαστεί. Με το Θωρηκτό Ποτέμκιν μεταγράφει την αλήθεια προσφέροντας μια κατανοητή ιστορία για την επαναστατική διαδικασία της εποχής που ζούσε.
Η Δουνκέρκη βρίθει πατριωτισμού και συμβατικών χαρακτήρων. Η έξυπνη σκηνοθεσία του Nolan εισάγει τους πρωταγωνιστές σε ένα σχεδόν καρπεντερικό τοπίο, όπου ο εχθρός δεν κατονομάζεται και νιώθουν την απειλή σε κάθε χιλιοστό της πορείας τους στις ακτές της βορειοανατολικής Γαλλίας. Οι παράλληλες ιστορίες διαφορετικής αφηγηματικής χρονικότητας δημιουργούν την αίσθηση μιας εθνικής προσπάθειας διάσωσης των «παιδιών μας» από τα δεινά της ηπειρωτικής Ευρώπης και την ασφαλή επιστροφή τους εντός της πατρίδας που αξίζει την προστασία τους.
Πολλοί κατηγόρησαν τον Nolan ότι υπήρξε ασεβείς απέναντι στα ιστορικά γεγονότα, ότι διαστρέβλωσε παρά επινόησε περιστατικά για να παρουσιάσει την άποψη του για μια από τις μεγαλύτερες αγγλικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στις αρχές του πολέμου. Βέβαια, κανείς δεν πρέπει να «κατηγορεί » μια κινηματογραφική ταινία για διαστρέβλωση των ιστορικών γεγονότων καθώς στην επιλογή καταστάσεων πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν η δραματουργική αισθητική, η αρχή της απόλαυσης του έργου από το κοινό, το ναρκισσιστικό γόητρο του δημιουργού και η βαρύτητα των διακυβευμάτων τους.
Η άποψη του Nolan για την κοινωνία και την διακυβέρνηση της είναι προφανής από την ανάλυση της ιδεολογίας πίσω από την τριλογία του για τον Batman. H Δουνκέρκη σηματοδοτεί την εισαγωγή σε μια ηρωική απομόνωση που την ακολούθησε η στρατιωτική εξιλέωση. Παρόμοια αντιστοιχία μπορούμε να βρούμε και στο λόγο υπέρ του Brexit όπου η αγωνία για τη εξάλειψη της εθνικής ταυτότητας μέσω της συμμετοχής στην ΕΕ, οδηγεί στην αναδίπλωση εντός των εθνικών συνόρων και στην αυτόνομη πορεία. Η αναπαράσταση ενός αγώνα κατά των Ναζί χωρίς κανένα σύμμαχο προβάλλει ένα φαντασιακό παρελθόν και μοιάζει πιο πολύ με εθνικό επικήδειο παρά με εξιδανικευμένη εγρήγορση.
Η διάσταση της μοναχικής και αυτόνομης πορείας του βρετανικού λαού στις απαρχές του πολέμου συνδέεται με την ρητορική του Brexit περί μοναδικότητας του βρετανικού έθνους. Ελάχιστα προβάλλεται στο Η πιο σκοτεινή ώρα η απέλπιδα προσπάθεια του Churchill να έχει συμμάχους τους Γάλλους και τους Σοβιετικούς στον αγώνα της χώρας του εναντίον του Άξονα, ενώ στη Δουνκέρκη το βάρος της αφήγησης μετατοπίζεται πέρα από τις αποφάσεις του ηγέτη του βασιλείου και αποσιωπά τις προσπάθειες του για συμμαχίες. Επίσης, δεν προβάλλεται το γεγονός ότι ανάμεσα στους 338.000 επιζώντες της «Επιχείρησης Dymano» βρίσκονταν και αρκετοί Γάλλοι και Βέλγοι στρατιώτες, οι οποίοι πολεμούσαν πλάι-πλάι με τους Άγγλους συναδέλφους τους.
Στον πυρήνα των δύο ταινιών βρίσκεται η αναγκαιότητα της λαϊκής συμμετοχής στην διάσωση του έθνους από τον κίνδυνο της εξάλειψης. Η εκστρατεία των Brexiters βασιζόταν στην επικοινωνιακή τακτική της έκφρασης της βούλησης του λαού μέσω του δημοψηφίσματος. Ο Cameron υποχρεούταν να αφουγκραστεί την λαϊκή ετυμηγορία, απ’ τη στιγμή μάλιστα που το δημοψήφισμα για την έξοδο ή μη της χώρας από την ΕΕ αποτελούσε προεκλογική υπόσχεση του, όπως ακριβώς και ο Churchill στο Η πιο σκοτεινή ώρα «όφειλε» να ρωτήσει τη γνώμη του λαού του για την εθνική πολιτική απέναντι στον Χίτλερ στην πιο αμφιλεγόμενη και ιστορικά αστήριχτη σκηνή της ταινίας. Η συμπαγής λαϊκή βούληση έρχεται σε αντίθεση με το άτολμο και διχασμένο πολιτικό προσωπικό. Όπως ακριβώς προβαλλόταν από τους Brexiters η ομάδα των υποστηρικτών της παραμονής της Βρετανίας στην Ευρώπη: ως μια πολυπολιτισμική πολιτική, οικονομική και κοινωνική ελίτ που ανησυχεί μόνο για τα δικά της συμφέροντα και δεν ενδιαφέρεται για τα προβλήματα της κοινωνίας.
Η αναπαράσταση της συμβολής του λαού είναι υπέρτατης σημασίας. Παρέχει τα πλοία για την διάσωση των στρατιωτών από τις ακτές της Γαλλίας και συμβουλεύει τον ηγέτη για το τι πρέπει να πράξει στην πιο «σκοτεινή ώρα» για το έθνος. Αυτές οι δύο σκηνές είναι σημαντικές επειδή καταδεικνύουν με το πιο σαφή τρόπο τις προθέσεις των δημιουργών τους. Μόνο το 1/3 των διασωθέντων επιβιβάστηκε σε ιδιωτικά πλοιάρια και βάρκες, ενώ τα υπόλοιπα 2/3 περισυλλέχθηκαν από τα 39 αντιτορπιλικά που είχε στείλει το Βασιλικό Ναυτικό. Και στις δύο ταινίες αποσιωπάται εντελώς αυτή η σημαντική πτυχή της «Επιχείρησης Dynamo» και προβάλλεται μόνο η θέληση του έθνους να σώσει τους υπερασπιστές του.
Στο πολεμικό δράμα δωματίου του Wright, o Gary Oldman μεταμορφωμένος στον Churchill ξεφεύγει από τις συνήθειες του παίρνοντας για πρώτη φορά το μετρό στο δρόμο του για το Κοινοβούλιο. Εκεί ρωτά τους απλούς πολίτες για το τι πρέπει να κάνει. Σημειώνει τα ονόματά τους, τα επαγγέλματα τους και την ηλικία τους σε ένα χαρτί για να μπορέσει να τους αναφέρει ονομαστικά στα μέλη της κυβέρνησης του. Μ’ αυτό το τρόπο δίνει φωνή στο λαό εντός του κέντρου των πολιτικών αποφάσεων και σχηματοποιεί τη σχέση λαού-ηγέτη δίνοντας μια υπόσταση αμφίπλευρης συναίνεσης για το καλό του έθνους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο λαός επιβεβαιώνει τη σκέψη του ηγέτη του για τη στάση που πρέπει να έχει η χώρα απέναντι στην επέλαση των Ναζί: η ολοκληρωτική αντίσταση ακόμα και χωρίς συμμάχους. Ο Churchill δεν μένει εκτός κάδρου ούτε στη Δουνκέρκη αφού το Tommy στο γυρισμό του από το Dover διαβάζει την ομιλία του στην εφημερίδα επιβεβαιώνοντας τη θέληση του ίδιου και των υπολοίπων.
Στις ιστορικές βιογραφίες μεγάλων προσωπικοτήτων ο τρόπος που επιλέγεται να απεικονιστεί το ιστορικό πρόσωπο αλλά και τι αποφασίζεται να αναπαρασταθεί από τις πράξεις και τις αποφάσεις του αποκαλύπτει τις προθέσεις του σκηνοθέτη όπως και το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιέται η ταινία. Ο Wright δομεί τον Churchill πάνω στις σύγχρονες απόψεις για την απεικόνιση των μεγάλων προσωπικοτήτων όπου η προσομοίωση της πραγματικότητας αντικαθιστά την πραγματικότητα. Ο Οldman «χάνεται» και τη θέση του παίρνει ο Churchill «όπως ακριβώς ήταν». Πρόσωπο, σώμα, κινήσεις, ομιλία, ιδιαιτερότητες, συνήθειες συνθέτουν τη μορφή του στην οθόνη. Μπροστά μας βλέπουμε τον ηγέτη που έσωσε την Βρετανία στην πιο κρίσιμη στιγμή της. Το έκανε μόνος του με τη βοήθεια του λαού του. Με όρους pop κουλτούρας, ο Churchill ήταν ένας υπερ-ήρωας του έθνους.
Η παρουσίαση του από τον Wright μπορεί να θεωρηθεί λαϊκίστικη λαμβάνοντας υπόψη το σύγχρονο ρεύμα πολιτικής κριτικής. Παρακολουθούμε έναν ηγέτη να έχει μια αδιαμεσολάβητη σχέση με το λαό του και να μεταφέρει τις επιθυμίες του εντός των πολιτικών θεσμών. Η εμφάνιση του Churchill στη μεγάλη οθόνη με αυτά τα χαρακτηριστικά σε αυτό το κρίσιμο πολιτικό σταυροδρόμι για τις σχέσεις της Βρετανίας με την υπόλοιπη Ευρώπη συνάδει με την υιοθέτηση της φήμης του από τους Brexiters για την προώθηση της δικής τους ατζέντας. O Boris Johnson, το πρωταγωνιστικό πρόσωπο της καμπάνιας του Brexit, δηλώνει φανατικός θαυμαστής του Churchill γράφοντας μάλιστα και μια βιογραφία του το 2015. Πρέπει επίσης να συνυπολογίσουμε το γεγονός της αισθητικοποίησης της πολιτικής που βιώνουμε στην μετα-ιδεολογική εποχή μας, όταν κρίνουμε την αναπαράσταση του Churchill στο Η πιο σκοτεινή ώρα. Η ανάδειξη όλων των ιδιαιτεροτήτων του ήρωα (κινησιολογία, ομιλία, χαρακτηριστικά) αποτελεί μετα-σχόλιο στην ίδια την πολιτική και την επικοινωνιακή της δυναμική. Μια ματιά στις φιγούρες του Farage και του Johnson μπορεί να μας πείσει για τη δύναμη και την συνεισφορά της εικόνας στο πεδίο της πολιτικής.
Οι εκλεκτικές συγγένειες μεταξύ των δύο σκηνοθετών δεν περιορίζονται μόνο στο αισθητικό ή στο ιδεολογικό πρόσημο των ταινιών τους. Άλλωστε ο Wright, στην Εξιλέωση, έχει καταγράψει με ένα καταπληκτικό πεντάλεπτο μονόπλανο την προσμονή των Βρετανών στρατιωτών στη Δουνκέρκη. Παρόμοιου ύφους είναι ο τρόπος προσέγγισης που υιοθετούν, ανάλογα με το πως αντιμετωπίζουν τα κοινωνικά και ιστορικά προβλήματα. Παρατηρούμε ότι και οι δύο δημιουργοί αντιμετωπίζουν τα ιστορικά προβλήματα επινοώντας «από έξω» (from without) αναλυτικά παραδείγματα, ανασυνθέτοντας το κοινωνικό ή πολιτικό αντικείμενο, χωρίς να αποσκοπούν στην ανασύσταση του με μια τυπικά αναγνωρισμένη ιστορική εργασία.
Συνοπτικά, η χρονική, πολιτική, κοινωνική και οικονομική συγκυρία ορίζει την ανάγνωση αλλά πολύ περισσότερα τη δημιουργική διαδικασία μιας ιστορικής ταινίας. Ο Nolan με τη Δουνκέρκη και ο Wright με το Η πιο σκοτεινή ώρα σκηνοθετούν δύο ταινίες άμεσα επηρεασμένες από την πολιτική επικαιρότητα του Brexit παίρνοντας θέση υπέρ αυτού (Δουνκέρκη) ή υπέρ του δημοκρατικού δικαιώματος του λαού στη λήψη σημαντικών αποφάσεων (Η πιο σκοτεινή ώρα). Από την πλευρά τους οι κινηματογραφικές ταινίες πέτυχαν εισπρακτικά γιατί αποκωδικοποίησαν και μετέγραψαν τις αγωνίες του λαού σε μια ιστορία που ενισχύει την εθνική υπερηφάνεια και προβάλει τη δύναμη της απομόνωσης. Οι σύγχρονοι Βρετανοί αναγνώρισαν τους εαυτούς τους στα πρόσωπα των καθημερινών ανθρώπων του Η πιο σκοτεινή ώρα και αυτών που προσέτρεξαν να σώσουν τους στρατιώτες στη Δουνκέρκη. Δεν είναι τυχαίο ότι τα βρετανικά μέσα κατέγραψαν αναφορές για χειροκροτήματα και ενθουσιώδεις αντιδράσεις από τους θεατές εντός των κινηματογραφικών αιθουσών.
Social Links: