Στις 25 Οκτωβρίου 1936 η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία υπέγραψαν σύμφωνο συνεργασίας, δημιουργώντας έτσι τον Άξονα Ρώμης-Βερολίνου· την 7η Οκτωβρίου 2020 θα εκδοθεί η απόφαση της δίκης της εγκληματικής ναζιστικής οργάνωσης της Χρυσής Αυγής. Κοινός παρονομαστής αυτών των γεγονότων είναι η ιδεολογία του ναζισμού, ο οποίος αντιπροσωπεύτηκε σημειολογικά από τη σβάστικα, ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα οπτικά σύμβολα παγκοσμίως και ίσως το πιο συναισθηματικά φορτισμένο και εννοιολογικά «κακοποιημένο».
Η σβάστικα (swastika) είναι ένα πανάρχαιο σύμβολο, το οποίο εντοπίζεται στις καλλιτεχνικές δημιουργίες και θρησκευτικές/τελετουργικές εκφράσεις σχεδόν όλων των αρχαίων και ιθαγενών πολιτισμών παγκοσμίως. Απεικονίζεται ως ένας δεξιόστροφος συμμετρικός αγκυλωτός σταυρός· ο αριστερόστροφος ονομάζεται «sauvastika», όρος που δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα. Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν το σύμβολο γαμμάδιον, ως εικονιστική σύνθεση τεσσάρων «γάμμα», ή τετρασκέλιον, στα γερμανικά ονομάζεται Hakenkreuz, στα αγγλικά σταυρός fylfot, στα κινέζικα wànzì, στα ιαπωνικά manji, στα μογγολικά Xac κ.ο.κ.
Η πιο παλιά απεικόνιση σβάστικας εντοπίζεται σε ένα αγαλματίδιο πουλιού από ελεφαντοστό που βρέθηκε στην θέση Mezin στην Ουκρανία και είναι περίπου 15.000 ετών.
Το εν λόγω αγαλματίδιο βρέθηκε το 1908 στο Mezin και κατασκευάστηκε από δόντι μαμούθ.
Από εκεί και πέρα, πρόκειται για ένα σχήμα που χρησιμοποιήθηκε σε όλη την Ευρασία διαχρονικά: μπορούμε να τo βρούμε σε αρχαία ελληνικά κοσμήματα, αγγεία, νομίσματα και διακόσμηση κτιρίων, σε τεχνουργήματα πολιτισμών της Εγγύς Ανατολής, σε αρμένικες βραχογραφίες στα όρη Gegham, στην προϊστορική Κίνα, σε διακοσμητικά ρούχων μια σλάβας πριγκίπισσας του 12ου αιώνα, στη βυζαντινή τέχνη. Το σύμβολο εμφανίζεται όμως και σε προκολομβιανούς πολιτισμούς, όπως στους Αζτέκους.
Κυρίως, όμως, έχει συνδεθεί με τον Ινδουισμό, τον Βουδισμό και τον Τζαϊνισμό, θρησκείες που προέρχονται από την Ινδία. Εξάλλου και η ίδια η λέξη της σβάστικας έχει «ινδική» προέλευση· swastika στα σανσκριτικά σημαίνει «ευημερία». Στον Ινδουισμό συμβολίζει την καλή τύχη, την αφθονία και τον ήλιο και την τροχιά του στον ουράνιο θόλο, ενώ η αριστερόστροφη σβάστικα σημαίνει «ευχετήριος, που ευλογεί» και συμβολίζει τη νύχτα και τις πιο πνευματικές –ταντρικές– πλευρές της θεάς Κάλι. Στον Βουδισμό το σύμβολο συσχετίζεται με τις ευνοϊκές πατημασιές του Βούδα, ενώ στον Τζαϊνισμό τον 7ο από τους 24 Tirthankaras, πνευματικούς δασκάλους και σωτήρες τους. Σε άλλες ινδοευρωπαϊκές θρησκείες η σβάστικα συνδέεται με τον κεραυνό και τους αντίστοιχους θεούς τους: Δίας, Jupiter, Θωρ.
Το έμβλημα της θρησκείας του Τζαϊνισμού: το πάνω τμήμα συμβολίζει τον Παράδεισο, το μεσαίο, η σβάστικα, τον υλικό κόσμο, και το κάτω την Κόλαση. Το mantra στην κάτω πλευρά (Parasparopagraho Jīvānām) σημαίνει: Όλη η ζωή συνδέεται με αμοιβαία στήριξη και αλληλεξάρτηση.
Ο Ερρίκος Σλήμαν, γερμανός επιχειρηματίας και ερασιτέχνης «αρχαιολόγος», έσκαψε στα τέλη του 19ου στην Τουρκία, κυνηγώντας το όνειρό του να βρει την Τροία. Οργάνωσε τέσσερις ανασκαφικές αποστολές από το 1870 ώς το 1890 πετυχαίνοντας τον στόχο του. Πέραν των σημαντικότατων αρχαιοτήτων που ανακάλυψε (μέρος των οποίων «απέσπασε» από την Τουρκία), ανακάλυψε πάρα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα που ήταν διακοσμημένα με το εικονογραφικό μοτίβο της σβάστικας.
Πήλινη σφαίρα από την αρχαία Τροία διακοσμημένη με διάφορες εκδοχές του αγκυλωτού σταυρού.
Η ιδεολογία της καθαρότητας της Άριας φυλής και της ανωτερότητάς της έναντι των υπολοίπων είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος τον 19ο αιώνα. Αρχικά, ο «άριος» χρησιμοποιήθηκε τον 18ο αιώνα και εξής για να περιγράψει την ινδοευρωπαϊκή γλωσσική ομάδα. Ο Γάλλος αριστοκράτης Arthur de Gobineau ήταν από τους πρώτους που μίλησε για τη σύνδεση των Αρίων με τους Γερμανούς στο έργο του «Δοκίμιο περί της ανισότητος των ανθρωπίνων φυλών, 1853-1855»· η γερμανική φυλή καταγόταν από την ανώτερη Άρια, οπότε είχε το δικαίωμα να οδηγήσει τον κόσμο σε αλματώδη πρόοδο, κατακτώντας τους γείτονές της. Αυτή η σύνδεση Γερμανίας και Αρίας φυλής ενισχύθηκε με τα ευρήματα του Σλήμαν στην Τροία, καθώς ο επιχειρηματίας έκανε τον συσχετισμό μεταξύ των τελευταίων και παρόμοιων σταυρών πάνω σε αρχαία αγγεία στη Γερμανία, καταλήγοντας στο ότι ο αγκυλωτός σταυρός ήταν ένα «σημαντικό θρησκευτικό σύμβολο των μακρινών προγόνων» των Γερμανών.
Το σύμβολο «ταξίδεψε» στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική και στις αρχές του 20ού αιώνα χρησιμοποιήθηκε σε διαφημιστικά, διακοσμήσεις κτιρίων, μπουκάλια μπύρας, μενταγιόν, ώς και στην αμερικάνικη στρατιωτική στολή κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έχοντας τη συμβολική χροιά της καλής τύχης, της ευδαιμονίας και της προόδου. Ακόμα και ο ίδιος ο Σλήμαν οικειοποιήθηκε τη σβάστικα και τη χρησιμοποίησε ως διακοσμητικό στην οικία του στην Αθήνα, το Ιλίου Μέλαθρον στην Πανεπιστημίου 12, όπου σήμερα στεγάζεται το Νομισματικό Μουσείο.
Δεξιά: ένα μενταγιόν του 1925 της Coca-Cola, σύμβολο προόδου και φιλόδοξου φουτουρισμού. Αριστερά: τα κιγκλιδώματα στο Ιλίου Μέλαθρον διακοσμημένα με αριστερόστροφους αγκυλωτούς σταυρούς.
Παράλληλα, όμως, η σβάστικα οικειοποιήθηκε από γερμανικά völkisch κινήματα, τα οποία πίστευαν ότι αυτός ο σταυρός ήταν γνήσιο σύμβολο της Αρίας φυλής, της γερμανικής εθνικιστικής υπερηφάνειας και της ανωτερότητάς τους. Τα ευρήματα του Σλήμαν απέκτησαν βαθύτερο ιδεολογικό πρόσημο· γερμανικές εθνικιστικές ομάδες, όπως η αντισημιτική ομάδα Reichshammerbund του 1912 και τα Φράικορπς, χρησιμοποίησαν τη σβάστικα για να επιδείξουν τη νέα ταυτότητά τους ως κυρίαρχη φυλή.
Με το έδαφος ιδεολογικά πρόσφορο, ο Χίτλερ υιοθέτησε το 1920 τη σβάστικα, τη Hakenkreuz, ως επίσημο σύμβολο του κόμματός του NSDAP. To 1925, περιγράφει στον «Αγώνα» του τους πάμπολλους πειραματισμούς του, για να καταλήξει στην τελική μορφή της σημαίας: κόκκινο βάθος, λευκό κύκλο και μαύρη δεξιόστροφη σβάστικα περιστραμμένη κατά 45°. Δηλώνει, επίσης, ότι ως εθνικοσοσιαλιστές βλέπουν το πρόγραμμά τους στη σημαία: «στο κόκκινο βλέπουμε τη σοσιαλιστική ιδέα του κινήματος, στο λευκό την εθνικιστική, στον αγκυλωτό σταυρό τον αγώνα για τη νίκη της Άριας φυλής και τη νίκη της ιδέας της δημιουργικής εργασίας». Στις 14 Μαρτίου 1933 η σημαία του NSDAP υψώθηκε μαζί με τη γερμανική, όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία ως Καγκελάριος του Τρίτου Ράιχ και στις 15 Σεπτεμβρίου 1935 η σημαία καθιερώθηκε ως επίσημη εθνική σημαία της Γερμανίας.
Ο Γκαίμπελς το 1933 εξέδωσε διάταγμα όπου απαγόρευε τη μη εξουσιοδοτημένη εμπορική χρήση της σβάστικας. Ο αγκυλωτός σταυρός συμβολίζει αποκλειστικά τη ναζιστική ισχύ και λειτουργεί ως εικόνα του Χίτλερ. Εμφανίζεται σε σημαίες, περιβραχιόνια, προεκλογικές αφίσες. Υπό τη σκιά της σημαίας αυτής έλαβαν χώρα αποτρόπαια εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και η σβάστικα επαναπροσδιορίστηκε σημειωτικά ως σύμβολο μίσους. Ως αντιστασιακό συμβάν κατά της ναζιστικής κατοχής στην Ελλάδα, ο Μανώλης Γλέζος και Λάκης Σάντας κατέβασαν την 30ή Μαΐου 1941 τη σημαία που κυμάτιζε στην Ακρόπολη, προβαίνοντας σε μια σημειολογικά φορτισμένη κίνηση.
Μετά την πτώση του Τρίτου Ράιχ το 1945 και τη μεταπολεμική περίοδο, η σβάστικα μετατράπηκε σε σύμβολο-ταμπού. Στη Γερμανία απαγορεύτηκε η χρήση της με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ για τον εβραϊκό λαό, αλλά και για πολλούς άλλους, αποτελεί σύμβολο φόβου, καταστολή και εξόντωσης. Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για την απαγόρευση της δημόσιας επίδειξης της σβάστικας, με τη Γερμανία να προσπαθεί ανεπιτυχώς το 2007 να εισηγηθεί την πανευρωπαϊκή της απαγόρευση κατά την ψήφιση ευρέων αντιρατσιστικών νόμων από την ΕΕ.
Το σύμβολο παραμένει διττό, παρά την αρνητικότατη σημειολογική φόρτισή του. Σε ινδουιστικές και βουδιστικές χώρες, όπως η Ινδία, το Νεπάλ, η Μογγολία, η Κίνα και η Ιαπωνία, η σβάστικα λειτουργεί ακόμα και σήμερα ως σύμβολο τύχης και ευημερίας, ενώ χρησιμοποιείται ευρέως σε ινδουιστικές τελετές γάμου. Από την άλλη, η ναζιστική εικονογραφία επιβιώνει ακόμα σε νεοναζιστικούς κύκλους ως σύμβολο μίσους.
Ναζιστική σημαία στην προεκλογική συγκέντρωση του δημοκρατικού Bernie Sanders στην Αριζόνα στις 5 Μαρτίου 2020, καθώς ο πολιτικός είναι εβραϊκής καταγωγής.
Ας μην ξεχνάμε την άνοδο της ΧΑ στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία, με την είσοδό της στη Βουλή κατά εκλογές του Μαΐου 2012 και την ταυτόχρονη ραγδαία αύξηση των περιστατικών ρατσιστικής βίας, συνοδευόμενη με την εμφάνιση ρατσιστικών συμβόλων παντού, με κορωνίδα τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα και του Σαχζάτ Λουκμάν και τις απόπειρες δολοφονιών του Αμπουζίντ Εμπάρακ, στελεχών του ΚΚΕ και μελών του ΠΑΜΕ, και πολλών ακόμα καθημερινών υποθέσεων. Μόλις πριν έναν μήνα σχεδόν, στις 12 Σεπτεμβρίου, ημέρα ομιλίας του Κ. Μητσοτάκη στη Θεσσαλονίκη, γράφτηκαν ναζιστικά σύμβολα σε κεντρικά σημεία της πόλης κατά τη διάρκεια της συγκέντρωσης του νεοναζιστικού κόμματος του Κασιδιάρη. Τον καθαρισμό των συμβόλων ανέλαβε –αντί του δήμου Θεσσαλονίκης και των υπολοίπων αρχών– το δημοτικό σχήμα «Η πόλη Ανάποδα».
Ως κατακλείδα, μιας και το κείμενο γράφτηκε πριν τις 7 Οκτωβρίου, θα αφήσω μόνο αυτό:
Πηγές:
https://web.archive.org/web/20041022113724/http://www.northvegr.org/lore/swastika/index.php
https://www.bbc.com/news/magazine-29644591
https://encyclopedia.ushmm.org/content/el/article/history-of-the-swastika
https://www.historyextra.com/period/second-world-war/how-why-sanskrit-symbol-become-nazi-swastika-svastika/
J. E. Cirlot, A Dictionary of Symbols, Λονδίνο 1971.
S. Heller, The Swastika and Symbols of Hate: Extremist Iconography Today, Νέα Υόρκη 2019.
M. Quinn, The Swastika: Constructing the Symbol, Νέα Υόρκη 1994.
C. Stockings – E. Hancock, Swastika over the Acropolis: Re-interpreting the Nazi Invasion of Greece in World War II, Λέιντεν – Βοστώνη 2013.
Η. Zimmer, Myths and Symbols in Indian Art and Civilization, Πρίνστον 2017.
Social Links: