Ποπ κουλτούρα και Δικαιοσύνη: Αθώος ή Ένοχος ή Τι μου έμαθε η Τηλεόραση για τη Δικαιοσύνη

Το παρόν κείμενο είναι το τρίτο μέρος από το τρέχον αφιέρωμα του ΣΚΡΑ-Ρunk. Το πρώτο μέρος μπορείτε να το βρείτε εδώ και το δεύτερο εδώ.

–Ενίσταμαι κύριε Πρόεδρε! Πώς είναι δυνατόν να γράψω για τη σχέση δικαιοσύνης και ποπ κουλτούρας χωρίς να ξεκινήσω από το πώς εγώ και δυο-τρεις κολλητοί μου, δηλαδή η γενιά μου, προσλάβαμε το ζήτημα μέσα από την τηλεόραση στα 80s, 90s και 00s; 

–Objection sustained. Γράψε ό,τι θες αλλά σε προειδοποιώ: Μη δοκιμάσεις την υπομονή του δικαστηρίου παρα–αρμέγοντας την παχιά αγελάδα της νοσταλγίας!

 

 

Αν λοιπόν ευαρεστείται το δικαστήριο, ρίξτε μια ματιά σ’ αυτή την ομαδοποίηση κάποιων αναπαραστάσεων της δικαιοσύνης στην ποπ κουλτούρα α της Ελλάδας των τελευταίων δεκαετιών. Είναι υποκειμενική γιατί ενώ ξέρω τι έχω δει εγώ κι οι κολλητοί μου, δεν ξέρω τι ακριβώς έχετε δει εσείς. Είναι ατελής γιατί αναφέρομαι μόνο στις ταινίες και τις σειρές που μου έρχονται αμέσως στο μυαλό χωρίς να το πολυψάξω, με την ψευδαίσθηση ότι αυτές είναι και εκείνες που είχαν και τη μεγαλύτερη επίδραση πάνω σε μένα και τους συνομηλίκους μου. Είναι ανακατεμένη γιατί ακολουθεί χονδρικά τη χρονολογική σειρά όχι της δημιουργίας τους, αλλά της κατανάλωσής τους. Πάμε λοιπόν, και ας λάμψει η αλήθεια! 

 

1. Η πατριαρχική δικαιοσύνη: Παλιός ελληνικός κινηματογράφος (Η Σωφερίνα, η Χαρτοπαίχτρα, Ένας βλάκας και μισός, ο Κατήφορος κλπ κλπ) 

[Κατηγορώ την Ελισσάβετ Νικολάου] 

Αναπόσπαστο κομμάτι του προγράμματος των τηλεοπτικών καναλιών στα 80s και 90s, οι ελληνικές ταινίες (δηλαδή κυρίως η προ μεταπολίτευσης παραγωγή) περιείχαν πολλές και χορταστικές αναπαραστάσεις περί δικαιοσύνης. Μια από τις χαρακτηριστικότερες, είναι οι σκηνές στα δικαστήρια: Ο συμβολισμός του αγεφύρωτου χάσματος μεταξύ της έδρας και του ακροατηρίου (δείτε για παράδειγμα την τελευταία σκηνή του Ένας βλάκας και μισός), οι πρωταγωνίστριες που αρνούνται πεισματικά να αποκαλύψουν την ηλικία τους και καταφεύγουν στη γοητεία τους προκειμένου να γλιτώσουν την τιμωρία τους, οι καταφερτζήδες ή αντίστροφα ανίκανοι φαφλατάδες δικηγόροι. Η δικαστική εξουσία παρουσιάζεται απρόσιτη, ακέραιη, πατριαρχική. Όπως στερεοτυπικά πατριαρχικός είναι ο περίφημος μονόλογος του Παντελή Ζερβού στον Κατήφορο που ενώ επιχειρεί να πάρει πάνω του το φταίξιμο της άσωτης κόρης του, καταλήγει να το στέλνει στη γυναίκα του που αντί να ενδιαφέρεται για την ανατροφή της νεαρής Ρέας (Ζωή Λάσκαρη), εκείνη έπαιζε χαρτιά.  

 

 2. Η συμπονετική δικαιοσύνη: Ορκιστείτε παρακαλώ 

Η δημοφιλέστερη ίσως σειρά της ελληνικής τηλεόρασης της περιόδου της Αλλαγής, το Ορκιστείτε παρακαλώ (1982-1987) είχε ως σκηνικό μια δικαστική αίθουσα. Όπως ταιριάζει στο πνεύμα της εποχής, ο πρωταγωνιστής, δικαστής  του Μονομελούς Πλημμελειοδικείου Αθηνών τον οποίο υποδυόταν ο Γιάννης Μιχαλόπουλος βρίσκεται πλέον κοντύτερα στο ακροατήριο. Παρακολουθεί συμπονετικά τις μικροπεριπέτειες των διαδίκων, σχολιάζει με χιούμορ, επαναφέρει πατρικά στην τάξη όπου χρειάζεται, και συνήθως αθωώνει με την επίνευση της – γυναίκας – εισαγγελέως (Βίνα Ζούρα).  Από την αυστηρή τήρηση του νόμου, περνάμε στη δικαιοσύνη ως εγγυήτρια της κοινωνικής αρμονίας. Η κοινωνική διάσταση του νόμου μπαίνει στο προσκήνιο χωρίς να διασαλεύεται το κύρος των λειτουργών της. Ο Γιάννης Μιχαλόπουλος ήταν ο δικαστής που ευχόσουν να σου τύχει αν βρισκόσουν ποτέ κατηγορούμενος γιατί έχτισες ένα αυθαίρετο εξοχικό ή κάτι άλλο τέλος πάντων της εποχής. 

 

3. Η ιδεαλιστική δικαιοσύνη: The paper chase (Όλα για το πτυχίο) 

 

Το πρώτο επεισόδιο της καλύτερης σειράς όλων των εποχών – δείτε τη και θα με θυμηθείτε

 

Η σειρά που ενέπνευσε μια ολόκληρη γενιά σημερινών σαραντάρηδων δικηγόρων, παίχτηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα κάπου στα μέσα των 80s. Η σχέση του αυστηρότατου καθηγητή Κίνγκσφιλντ και του χαρισματικού φοιτητή του Χαρτ, πέραν του αρχετυπικού του πράγματος, μπορεί μεταξύ άλλων να διαβαστεί και ως μεταφορά για τη διαδικασία αναπροσαρμογής του δικαίου στην αμερικανική κοινωνία – για τη διαβεβαίωση ότι τα συνήθως ανεπεξέργαστα αιτήματα εκσυγχρονισμού, προσαρμογής, ενσωμάτωσης νέων αξιών και κανόνων, που διατυπώνονται ως επί το πλείστον από ομάδες νέων σε ηλικία ανθρώπων, έχουν όντως πιθανότητες να εκπληρωθούν, αρκεί πρώτα να περάσουν από τη δοκιμασία της συμβατότητάς τους με τη βαριά νομική παράδοση. Η συστημική αυτή θεώρηση της διαλεκτικής μεταξύ γενεών και ιδεολογικών προσεγγίσεων, αντανακλάται σε μια αναπαράσταση της δικαιοσύνης ως ένα διαρκώς εξελισσόμενο και γι’ αυτό βελτιούμενο σώμα αξιών, κανόνων και διαδικασιών: Ο νεαρός Χαρτ χωρίς να χάνει τον ιδεαλισμό του γίνεται σοφότερος από εξάμηνο σε εξάμηνο – και στο φινάλε της σειράς … όχι δεν θα κάνω σπόιλερ, αξίζει να τη δείτε τώρα που πλέον είναι διαθέσιμη και στο YouTube. Προσοχή όμως – μετά θα θέλετε να περάσετε νομική. 

 

4. Η δικαιοσύνη θα αποδοθεί: Μάτλοκ, Η συγγραφέας ντετέκτιβ και λοιπά procedurals 

Οι τίτλοι αρχής του Μάτλοκ

Τα procedurals, οι αστυνομικού περιεχομένου σειρές αυτοτελών επεισοδίων όπου η δομή είναι η πάνω-κάτω η ίδια σε κάθε επεισόδιο, είναι μάλλον το πιο ύπουλα εθιστικό τηλεοπτικό φόρματ. Η σταθερότητα της δομής φαίνεται πως απαντά σε μια αρχέγονη δίψα για σταθερότητα και προβλεψιμότητα, στην ανάγκη ότι τα πράγματα θα συνεχίσουν να γίνονται με τον γνωστό τρόπο. Βεβαίως, μια τέτοια προσέγγιση έχει και προφανείς ιδεολογικές συνεπαγωγές: Ο Μάτλοκ (Andy Griffith) και η συγγραφέας ντετέκτιβ Τζέσικα Φλέτσερ (Angela Lansbury) πάντα έλυναν την υπόθεση, πάντα βοηθούσαν στην απόδοση της δικαιοσύνης, στην αθώωση των αθώων και την καταδίκη των ενόχων. Ο νόμος θα κυριαρχήσει, οι κακοί θα κάνουν το μοιραίο λάθος που θα τους προδώσει, έχουμε στην πλευρά μας έντιμους, καλούς και έξυπνους ανθρώπους να ανοίξουν τα μάτια στη τυφλή Θέμιδα. Μια παρήγορη και βολική σαν ζεστή κουβέρτα θεώρηση των πραγμάτων. Πόσοι όμως, ρωτώ, αποφάσισαν να γίνουν δικηγόροι βλέποντας Μάτλοκ και πόσοι βλέποντας το The Paper Chase; Όπερ έδει δείξαι, ω άνδρες δικασται! 

 

5. Δικαιοσύνη και εξουσία: Robocop, Judge Dredd 

I AM THE LAW

 

Το παρηγορητικό νανούρισμα του Μάτλοκ είχε ως πρωτεύοντα κοινό στόχο τους τηλεθεατές μεγαλύτερης ηλικίας – δείτε την ωραία παρωδία/φόρο τιμής που του κάνει το Better Call Saul, όταν ο πρωταγωνιστής αποφασίζει να ασχοληθεί με το «δίκαιο των ηλικιωμένων». Και εύλογα. Στην αντίπερα όχθη, η μεγάλη πλειονότητα των ταινιών επιστημονικής φαντασίας ή υπερηρώων έχουν μια πιο κριτική, πιο σκοτεινή οπτική έναντι της δικαιοσύνης. Η προβληματική σύνδεση της δικαιοσύνης με την εκάστοτε πολιτική ή οικονομική εξουσία και η συνεπακόλουθη σχέση εξάρτησης και διαφθοράς που αυτή γεννά, είναι κοινός τόπος ταινιών όπως ο Robocop, ο Judge Dredd (ο παλιός και ορθόδοξος με τον Σταλόνε, τον κακό ονόματι Ρίκο και τα κουστούμια του Βερσάτσε), αλλά και η τριλογία Μπάτμαν του Νόλαν. Το βάθος της εκάστοτε κριτικής προφανώς ποικίλει από ταινία σε ταινία, όμως ο κλονισμός της βεβαιότητας ότι το δίκαιο αναπόδραστα απονέμεται είναι σαφής. Μπόνους δώρο, η αισθητική εξύμνηση της στρατικοποίησης των δυνάμεων επιβολής του νόμου, και η προβολή του βιτζιλαντισμού ως μόνης λύσης σε έναν κόσμο αδικίας. 

 

6. Η δικαιοσύνη δεν αποδίδεται: Shawshank Redemption, The Green Mile 

 

Το ότι οι καλοί άνθρωποι μπορεί και να υποφέρουν, είναι μια πικρή αλήθεια με την οποία παλεύουμε ήδη από την εποχή του Ιώβ. Σε ό,τι αφορά τα ανθρώπινα, η αδικία γεννιέται όχι μόνο από λάθος, αλλά και από σκόπιμη μοχθηρία. Η δεκαετία του 1990 είδε μια σειρά από τέτοιες, μαζοχιστικά απολαυστικές ταινίες με χαρακτηριστικότερες ίσως το Shawshank Redemption (Όσκαρ χειρότερης απόδοσης πρωτότυπου τίτλου στα ελληνικά – Τελευταία Έξοδος: Ρίτα Χέιγουρθ, 1994) και το Green Mile (1999). Τη δικαιοσύνη δεν μπορείς να την εμπιστεύεσαι, εφόσον είναι ανθρώπινη κατασκευή και οι άνθρωποι είναι φαύλοι. Δουλειά της εξουσίας είναι κατά βάση ο εξαναγκασμός. Αυτό που μπορείς να κάνεις, είναι ως πρωταγωνιστής να διατηρείς – ιώβεια – την ανθρωπιά σου ενόψει των χτυπημάτων της αδικίας. Ως θεατής όμως τι θα κάνεις; Θα εσωτερικεύσεις το παράδειγμα των ηρώων, ή θα το χρησιμοποιήσεις ως έμπνευση για τη διόρθωση των στραβών; Ιδού το ερώτημα. 

 

 7. Ποια δικαιοσύνη; Better call Saul 

Στο παραπάνω δίλημμα μια από τις πιθανές, και εξαιρετικά δημοφιλείς τελευταία απαντήσεις είναι ο νιχιλισμός. Το Better Call Saul ακόμη δεν ξέρουμε πώς θα τελειώσει. Προς το παρόν όμως, είναι μεταξύ πολλών άλλων, και μια διατριβή πάνω στο πόσο εύθραυστα είναι τα θεμέλια της δικαιοσύνης. Τι περιεχόμενο μπορεί να έχει η δικαιοσύνη αν μας επηρεάζουν καθοριστικά τόσοι πολλοί παράγοντες πέρα από τον έλεγχο μας, αν η προσωπικότητά μας διαμορφώνει το ποιοι είμαστε και όχι το αντίστροφο; Τι περισσότερο μπορούμε να κάνουμε πέρα από το να πρωταγωνιστήσουμε με χάρη στην προσωπική μας τραγωδία; Ο Saul Goodman στο τέλος της τέταρτης σεζόν ακόμη ψάχνει τη σχέση του με το περιβάλλον του, τον νόμο και τον εαυτό του. Και μαζί του, μια γενιά ψάχνει τα ίδια, ψάχνει τη δικαιοσύνη, έστω και κάτω από τον πορφυρό, βελούδινο και αδιαφανή μανδύα του νιχιλισμού. 

Ξανά, ο παραπάνω κατάλογος δεν έχει αξιώσεις αντικειμενικότητας ή πληρότητας. Είναι ένα από τα πολλά πιθανά κολλάζ των εξίσου πολλών και σε πρώτη ανάγνωση αντιφατικών ποπ αναπαραστάσεων της δικαιοσύνης των τελευταίων δεκαετιών στην Ελλάδα. Προσβλέπω γι’ αυτό στην επιείκειά σας – γιατί βλέπετε ΕΙΜΑΙ ΑΘΩΟΣ, ΑΘΩΟΣ ΣΑΣ ΛΕΩ!